lishini hisobga olish qobiliyatiga egadir. Bunday xatti-harakatni aqliy
xatti-harakat deb ayta olamiz.
Hayvonlarning ayrim turlarida instinktlar ustun bo‘lsa, boshqalari-
da shaxsiy tajriba jarayonida orttirilgan bog‘lanishlar ustunroq bo‘ladi.
Munosabat bildirishning ayrim usuli sifatida
instinktlar va mala-
kalar hayvon organizmini ortiqcha zo‘riqishdan saqlaydi. Hayvon qa-
torasiga bir necha bor muvaffaqiyatsizlikka duch kelganda, keyincha-
lik masalani hal qilishning yuksakroq darajadagi usuliga, ya’ni intel-
lekt (aql-idrok) bilan ish ko‘rish usuliga murojaat qiladi. Biroq vujud-
ga kelgan vaziyat hayvonlar uchun kamdan-kam holda muammoga
aylanadi va binobarin, ancha yuksak idrok
ishlatiladigan darajada aks
ettirish alohida zaruriyat sifatida namoyon bo‘ladi. Intellektual xatti-
harakat hayvonlarning ko‘pincha yashirin imkoniyati sifatida qolib
ketadi.
Hayvonlarning o‘zaro munosabatlari ba’zan juda ham murakkab-
lashib ketadi. Ganglioz asab tizimiga ega bo‘lgan va katta-katta to‘da-
larga birlashib hayot kechiradigan hayvonlardayoq faqat murakkab
individual instinktiv xatti-harakatlarnigina emas, balki o‘sha to‘daning
alohida bir vakili «tili»ga nisbatan instinktiv reaksiyalari ham rivojlan-
ganligini ko‘rish mumkin.
Ganglioz asab tizimiga ega bo‘lgan hayvonlardagi «til» gavdasini
ma’lum bir ko‘rinishda tutish bilan akustik signallar, kimyoviy (hid
bilish)
axborotlar, turli suykalishlar orqali ifoda etiladi.
Yuksak taraqqiy etgan hayvonlar (qushlar, sut emizuvchilar)ning
to‘dasida ham o‘zaro munosabatlarning muayyan shakllari mavjuddir.
Hayvonlarning har qanday tarzda biron-bir to‘daga birlashuvi bilan
aloqa qilishlari uchun zarur bo‘lgan «til»ning paydo bo‘lishiga olib
keladi.
Hayvonlarda qiyofa, suykalish «til»idan tashqari, eshitiladigan
signallar «til»i ham bor. Sayroqi qushlarda, delfinlarda, maymunlarda
murakkab tovush signali borligi bayon qilib o‘tildi. Chiqariladigan
tovush hayvonning emotsional holatini aks ettiradi.
Bitta to‘dadagi hayvonlar bir-birining tovush reaksiyalariga qarab
mo‘ljal olishadi. Tovush reaksiyalari to‘daning vakillariga o‘z
sherik-
larining qanday holatdaligi haqida qo‘shimcha axborot yetkazadi va
shu yo‘sinda to‘daning ichida xatti-harakatni yo‘naltirib turadi.
29
Hayvonlarning «tili»da faqat bitta narsa yetishmaydi –hayvonlar-
ning «tili» odamlarning tilidan farqli o‘laroq, tajribani ifoda etish
vositasi bo‘lib xizmat qila olmaydi. Shuning uchun ham biron-bir
alohida buyuk jonzod vakili o‘zining individual tajribasida anchagina
oson ovqat topishning bir qator usullarini topadi deb taxmin qilgani-
mizda ham, u o‘z tajribasini hayvonlar ixtiyoridagi «tilda» mavjud
bo‘lgan vositalar bilan ifodalashga qodir emas.
Odam psixikasi bilan eng yuksak taraqqiy etgan hayvon psixikasi
o‘rtasida juda katta tafovut mavjud. Masalan, hayvonlarning «tili»
bilan odamning tilini bir-biriga taqqoslab bo‘lmaydi. Hayvon o‘z
to‘dadoshlariga muayyan, bevosita vaziyat bilan cheklangan hodisalar
haqida faqat xabar berishigina mumkin bo‘lgan
bir paytda kishi til
vositasida boshqa odamlarga o‘tmish, hozirgi payt va kelajak haqida
axborot berishi, ularga ijtimoiy tajribani yetkazishi mumkin.
Insoniyat tarixida til tufayli aks ettirish imkoniyatlarining qayta
qurilishi yuz berdi: borliq kishi miyasida yanada ravshan aks etadi.
Hayvonlarning «tili» bilan odamlarning tili o‘rtasidagi farq
tafakkurdagi tafovutni ham belgilaydi.
Shunday qilib, hayvonlarning aniq, amaliy tafakkuri ularni muay-
yan vaziyatdan bevosita ta’sirga bo‘ysundiradi, odamning mavhum-
lashgan tarzda tafakkur yuritishiga bo‘lgan qobiliyati uning ushbu
muayyan vaziyatga bevosita bog‘liqligini bartaraf etadi. Kishi, xusu-
san, o‘zi anglagan zaruratga ko‘ra ongli xatti-harakat qilish qobiliyati-
ga ega. Bu inson psixikasining hayvon psixikasidan eng birinchi mu-
him farqidir.
Odamning hayvondan ikkinchi farqi
uning qurollarni yaratishga
va saqlashga layoqatli ekanligidir. Odam hayvondan farqli o‘laroq, ol-
dindan o‘ylangan rejaga binoan, qurol yaratadi, uni belgilangan maq-
sadda foydalanadi va saqlaydi. Inson psixik faoliyatining ajralib tura-
digan uchinchi belgisi ijtimoiy tajribani biridan ikkinchisiga o‘tkazib
turishidir.
Inson psixikasining hayvon psixikasidan eng muhim farqi ular-
ning rivojlanish shart-sharoitlarida ko‘rinadi. Agar hayvonot dunyosi-
ning rivojlanishi davomida psixikaning taraqqiyoti biologik evolutsiya
qonunlariga binoan ro‘y bergan bo‘lsa, inson psixikasining,
kishi on-
gining rivojlanishi ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot qonunlariga bo‘ysunadi.
30
Ongni bevosita hayvonlarning evolutsiyasidan keltirib chiqarish
mumkin emas: inson ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. To‘daning ja-
miyatga aylanishiga ta’sir ko‘rsatgan omil mehnat faoliyati, ya’ni
qurollarni birgalikda yaratish va qo‘llash jarayonida odamlar amalga
oshiradigan faoliyat bo‘ldi.
Shuni xulosa qilish mumkinki, faqat odamgina ijtimoiy tajribani
o‘zlashtiradi. Kishi psixikasini u egallab oladigan ijtimoiy tajriba
rivojlantiradi. Inson psixikasining hayvon psixikasidan eng muhim
farqi ularning rivojlanish shart-sharoitlarida ko‘rinadi.
