kamlangan mazmun o‘rtasida hosil qilinadigan bog‘lanish
sifatida
esda olib qolish jarayonining fiziologik negizini tashkil etadi.
Shunday qilib, hozirgi bosqichda xotiraning mexanizmlarini o‘r-
gaishning neyrofiziologik darajasi bioximik tadqiqotlar darajasiga
tobora yaqinlashib va ko‘pincha to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘shilib ketmoqda.
Bu hol ushbu darajalarning tutashgan joyida olib borilayotgan ko‘plab
tadqiqotlarda o‘z tasdig‘ini topdi. Ana shu tadqiqotlar asosida esda
olib qolish jarayonining ikki bosqichli xususiyatga egaligi haqidagi
faraz paydo bo‘ldi. Bu gipotezaning mohiyati quyidagilardan iborat-
dir. Birinchi bosqichda (qo‘zg‘atuvchining bevosita ta’siridan so‘ng)
miyada hujayralarda asl holiga qaytuvchi fiziologik o‘zgarishlarni
keltirib chiqaradigan qisqa muddatli elektroximik reaksiya yuz beradi.
Ikkinchi bosqich birinchi bosqich negizida yuzaga kelib, aslida u
yangi oqsil moddalar (protsinlar)ning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq
bo‘lgan bioximik reaksiyadan iboratdir.
Birinchi bosqich sekundlar yoki minutlar mobaynida davom etadi
va u qisqa muddatli esda olib qolishning fiziologik mexanizmi hisob-
lanadi. Hujayralarda qaytarilmaydigan o‘zgarishlarga
olib keladigan
ikkinchi bosqich uzoq muddatli xotiraning mexanizmi hisoblanadi.
Xotira ta’riflarining esda olib qolish va qayta esga tushirish ja-
rayonlari sodir bo‘ladigan faoliyatning xususiyatlariga bog‘liqligi
xotiraning har xil turlarini ajratish uchun umumiy asos bo‘lib xizmat
qiladi. Bunda xotiraning ayrim turlari uchta asosiy mezonga muvofiq
tarzda bo‘linadi:
1) faoliyatda ko‘proq sezilib turadigan psixik faollikning xusu-
siyatiga qarab xotira harakat, emotsional, obrazli va so‘z-mantiqli
turlarga bo‘linadi;
2) faoliyatning maqsadlari, xususiyatiga ko‘ra ixtiyorsiz va ix-
tiyoriy xotira turlariga bo‘linadi;
3) materialni qancha vaqt esda
olib qolish va esda saqlash
muddatiga ko‘ra (uning faoliyatdagi ahamiyati va tutgan o‘rniga
bog‘liq ravishda) qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira
turlariga bo‘linadi.
Harakat xotirasi –
turli ish-harakatlar va ularning tizimini esda
olib qolish, esda saqlash va yana qayta esga tushirishdan iborat. Inson
faoliyatining har bir turida ruhiy faollikning u yoki bu ko‘rinishlari
ustunlik qilishi kuzatiladi: masalan, harakat, hissiyot, idrok, aql-
55
zakovat kabi ruhiy faoliyatning ko‘rinishi mavjud. Ana shu ruhiy
faollik turlarining har biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulot-
larida o‘z ifodasini topib,
harakatlarda, emotsional kechinmalarda,
tuyg‘ularda, timsollarda, fikr va mulohazalarda aks etadi.
Xotiraning boshqa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba’zi
odamlarda aniq-ravshan ustunlik qilayotganligi uchrab turadi. Masa-
lan, bir musiqa ishqibozi musiqiy asarni xotirasida mutlaqo qayta
tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina eshitgan operani faqat panto-
mima tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega bo‘lgan.
Emotsional xotira –
his-tuyg‘uga xos xotira. Bu xotira his-
tuyg‘ular, ruhiy kechinmalar, hissiyotlar
bizning ehtiyojlarimiz va
qiziqishlarimiz qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va
hodisalarning xususiyatiga nisbatan munosabatlarimiz qay tarzda
amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga
ega. Shuning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida emotsional
xotira turi juda katta ahamiyat kasb etadi.
Voqelikdagi narsa va hodisalardan, o‘z-o‘zimizga bo‘lgan mu-
nosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechin-
malarni esda qoldirish, esga tushirishdan
iborat xotira turi
emotsional
xotira
deb ataladi. Ular ruhiyatimizda kechirgan, ma’naviyatimizga
ta’sir qiluvchi, xotiramizda saqlanib qolgan his-tuyg‘u, ehtiros, alam,
armon kabilarni jonlantirishga undovchi yoki o‘tmishda salbiy kechin-
malarga ega bo‘lgan harakatlardan saqlab turuvchi signal tarzida
namoyon bo‘ladi. Emotsional xotira o‘zining vujudga kelish xusu-
siyati, tezligi, dinamikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlari-
dan ma’lum ma’noda ajralib turadi.
