1) tashqi muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks
ettiradigan hamda tananing yuzasida retseptorlari bo‘lgan ekstrotsep-
tiv sezgilar;
2) tananing ichki a’zolarida va to‘qimalarida joylashgan hamda
ichki a’zolarning holatini aks ettiradigan retseptorlarga ega bo‘lgan
interotseptiv sezgilar;
3) retseptorlari mushaklarda va paylarda o‘rnashgan propriotsep-
tiv sezgilar; ular gavdamizning harakati va
holati haqida axborot berib
turadi.
Ekstrotseptivlarni ikki guruhga – aloqa bog‘laydigan kontakt va
distant retseptorlarga ajratamiz. Aloqa bog‘laydigan reseptorlar ularga
ta’sir qiladigan obyektlar bilan bevosita aloqa bog‘lagan paytda
qo‘zg‘aydi; badanning tegishi orqali sezish, ta’m bilish retseptorlari
shular jumlasidandir. Distant reseptorlar uzoqdagi obyektdan keladi-
gan qo‘zg‘atishdan ta’sirlanadi; distant retseptorlarga ko‘rish, eshitish,
hid bilish retseptorlari kiradi.
Sezgilar muayyan payt davomida retseptorga ta’sir o‘tkazayotgan
qo‘zg‘atuvchining o‘ziga xos quvvatining asab jarayonlari quvvatiga
aylanishi natijasida hosil bo‘ladi. Sezgi a’zolari
faqat moslashuvchan-
lik, ijro qilish funksiyalarini bajaribgina qolmasdan, balki axborot
olish jarayonlarida bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan
mustahkam bog‘langan.
Sezgi asab tizimining u yoki bu qo‘zg‘atuvchidan ta’sirlanuvchi
reaksiyalari tarzida hosil bo‘ladi va har qanday psixik hodisa kabi
reflektorlik xususiyatiga egadir.
Analizator uch qismdan tarkib topadi:
1) tashqi quvvatni asab jarayoniga o‘tkazadigan maxsus trans-
formator hisoblangan periferik bo‘limi (retseptor);
2) analizatorning periferik bo‘limini markaziy analizator bilan
bog‘laydigan yo‘llarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va
efferent (markazdan qochuvchi) asablar;
3) analizatorning periferik bo‘limlaridan keladigan asab signallari-
ning qayta ishlanishi sodir bo‘ladigan qobiq osti va qobiq (miyaning
o‘zi bilan tugaydigan) bo‘limlari.
Har bir analizatorlarning qobiq bo‘limida retseptor hujayralarning
asosiy qismi jamlangan o‘zak, ya’ni markaziy
qism va qobiqning turli
49
joylarida u yoki bu miqdorda o‘rnashgan tarqoq hujayra qismlaridan
tarkib topgan tashqi qismi bo‘ladi.
Analizator asab jarayonlarining yoxud reflektor yoyining butun
yo‘li manbai va eng muhim qismini tashkil etadi. Reflektor yoyi
retseptordan, ta’sirotni miyaga olib boruvchi asab yo‘llari va effektor-
dan tarkib topgandir.
Shunday qilib, sensor (emotsional) va motor (harakat) qismlarning
uyg‘unlashuvi tufayli sensor (analizator) apparat reseptor ta’sir
qilayotgan qo‘zg‘atuvchilarning obyektiv xususiyatlarini aynan aks
ettiradi va shularning xususiyatlariga o‘xshab qoladi.
Adaptatsiya
yoxud moslashuv sezgi organlari sezgirligining
qo‘zg‘atuvchi ta’siri ostida o‘zgarishi demakdir.
Bu hodisaning uch xil turini alohida ko‘rsatish mumkin:
– qo‘zg‘atuvchining uzoq muddat davomida ta’sir etishi jara-
yonida sezgining tamomila yo‘qolib qolishiga o‘xshaydi.
Doimiy
qo‘zg‘atuvchilar ta’sir qilgan taqdirda, sezgi yo‘qolib qolish xu-
susiyatiga ega. Masalan, terining ustiga qo‘yilgan yengilgina yuk tez-
dayoq sezilmaydigan bo‘lib qoladi. Hid bilish sezgilari atrof muhitga
yoqimsiz hid yoyilganidan keyin ko‘p o‘tmay batamom yo‘qolib
qolishi ham oddiy bir hodisadir;
– adaptatsiya kuchli qo‘zg‘atuvchining ta’siri ostida sezgining
zaiflashib qolishidir. Masalan: sovuq qo‘zg‘atuvchi hosil qiladigan
sezgining jadalligi qo‘lni sovuq suvga solganda susayadi. Biz yarim
qorong‘i xonadan yaxshi
yoritilgan joyga chiqqanimizda, oldiniga
ko‘zlarimiz qamashadi va tevarak atrofdagi biron-bir narsaning farqi-
ga yeta olmaydigan bo‘lib qolamiz, bir muncha vaqt o‘tgandan keyin
esa ko‘rish analizatorlarining sezuvchanligi keskin susayib, biz
odatdagidek ko‘ra boshlaymiz;
– kuchsiz qo‘zg‘atuvchining ta’siri ostida sezgirlikning ortishi
ham
adaptatsiya
deb ataladi.
Analizator sezuvchanligining boshqa sezgi a’zolarining qo‘z-
g‘alishi ta’siri ostida o‘zgarishi
sezgilarning o‘zaro munosabati
deb
ataladi. Sezgilarning o‘zaro munosabati xuddi adaptatsiya kabi ikkita
bir-biriga qarama-qarshi jarayonda:
sezuvchanlikning ortishi va
pasayishida namoyon bo‘ladi. Bu o‘rinda umumiy qonuniyat shundan
iboratki, analizatorning o‘zaro munosabatlarida kuchsizlari analizator-
larning sezuvchanligini oshiradi, kuchlilari esa susaytiradi.
50
Analizatorlar o‘zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezuv-
chanlikning ortishi
sensibilizatsiya
deb ataladi. Sezgi a’zolari sezuv-
chanligining o‘zgarish qonuniyatlarini bilgan holda maxsus tanlangan
qo‘shimcha qo‘zg‘atuvchilarni qo‘llanish yo‘li bilan u yoki bu
retseptorni sensibillashtirish, ya’ni uning
sezuvchanligini oshirish
mumkin. Sensibillashtirishga mashq qilish natijasida ham erishish
mumkin.
Sezgilarning o‘zaro munosabati
sinesteziya
deb atalmish yana bir
hodisada namoyon bo‘ladi. Sinesteziya bir analizatorning qo‘zg‘alishi
ta’siri ostida boshqa analizatorga xos sezgining hosil bo‘lishidir.
Sinesteziya sezgilarning har xil turlarida kuzatiladi.
