|
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishgandan song fan texnika rivojiga kata etibor berildi ayniqsa ogir sanoat metallurgiya va mashinasozlik jadal rivojlanmoqda
|
| bet | 8/17 | | Sana | 17.05.2024 | | Hajmi | 0,56 Mb. | | #240096 |
Bog'liq KIRISH (1) (1)Hayot faoliyati havfsizligi
BMI mavzusi “ Maxsus tish uchun mop’ljallangan po’latlar xossalari va qoplamalar olish usullari tadqiqoti” bo’lganligi sababli uglerodli po’latlardan maxsus xossali po’lat materiallaridan tishlar tayyorlashda xayotiy faoliyat havfsizligi ko’rib chiqilgan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha islohotlarning birdan bir maqsadi yurtimizda barcha fuqarolar uchun munosib hayot sharoitini tashkil qilib berishga qaratilgandir. Albatta, mutanosib hayot sharoitini yaratish, ilmiy- texnika taraqqiyoti asosida amalga oshiriladi va bunisi mehnatni yengillashtirishi bilan bir qatorda, turli xil faktorlarni vujudga keltiradiki, natijada har xil ko’rinishdagi shikastlanishlar, va kasb kasalliklarini vujudga keladi. Lekin bu muqaddas zaminda yashayotgan har hil inson yaxshi yashashi, ya’ni o’zining moddiy, ma’naviy va sotsiologik ehtiyojlarini to’liqroq qondirishni istaydi. Aynan shu sababli inson tinimsiz faoliyatda boladi.
Maxsus po’latlardan mustahkam va yemirilishga chidamli tishlar ( ekskavator paqir chishlari) harakatlar erganomikasi hisobga olishi talab etiladi. Erganomika insonni mehnat faoliyati davomida faoliyatni samarali bo’lishini va inson uchun qulay sharoitlar yaratishini taminlay oladigan funksional imkoniyatdir. Boshqacha aytilganda, bu inson xarakteri, mashina imkoniyatlari va harakteristikalari hamda muhit xarakteri orasidagi o’zaro muofiuqlik xamda o’zaro ta’sirnui ya’ni, inson mashina muhit sxemasini o’rgatadi. Erganomika sohasida inson-mashina-muhit sxemasining kafolatli faoliyatini taminlovchi besh xil muofiqlik mavjud. Malumot(axborot), biofizik, energetic, fazoviy- antrometrik va texnik. Axborot muofiqligi- bu murakkab sxemalarda operator odatda bevosita fizik jarayonlarni boshqarmaydi. Chunki ko’pincha havflilik nuqtai nazaridan operator, ushbu jarayonning bajarilish zonasidan ma’lum masofada uzoqda bo’ladi. Boshqarish obyektlari esa ko’rinmaydigan eshitilmaydigan, sezilmaydigan xolatda bo’lishi mumkin. Operator faqatgina o’lchash asboblari va jihozlarining ko’rsatgichlarini ko’rishi, signallarni eshitishi va bu orqali jarayon borishini boshqarib, nazorat qilib borishi mumkin. Bu turdagi barcha qurilmalar axborotni aks etdiruvchi vositalar deb yuritiladi. Ayrim hollarda operator boshqarish datchiklaridan , kmopkalardan, egib o’chirgichlardan va shu kabi boshqa boshqarish organlaridan foydalanish mumkin. Bunday boshqarish organlarining birgalikdagi holati sensomotor maydonini vujudga keltiradi. Axborotni aks ettiruvchi vositalar va sensotor qurilmalar mashinaning axborot modeli deb ataladi. Operator ushbu model orqali eng murakkab sxemalarni ham boshqarishi mumkin bo’ladi.
Faoliyat davrida mashinaning barcha harakteristikalarini ta’minlaydigan va shu bilan bir vaqtda operatorning xotirasi va fikrini charchatmasdan barcha axborotlarni qabul qilish hamda qayta ishlash imkonini beradigan axborot modelini yaratish- ergonomikaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Albatta, bu masala yechimi havfsizlikni ta’minlash, ishdagi aniqlik, sifat, ish unumdorligi kabi ko’rsatgichlarga bog’liq bo’ladi. Shu sababli axborot modeli insonning psixofiziologik imkoniyatlariga mos kelishi zarur. Biofizik muofiqlik- bu xolatni taminlaydigan atrof- muhit sharoitini yaratish tushuniladi. Atrof- muhit sharoitining ko’pgina omillari optimal ya’ni ruxsat etilgan miqdorlari standart asosida o’rnatilgan. Lekin, ular kopincha operatorning funksional vazifalari bilan bog’lanmagan bo’ladi. Shu sabablli loyixalashda shivqin, titrash, yoritilganlik xavo muhiti va shu kabi amollarni maxsus tadqiqot qilish va ularning miqdorlarini o’rnatish talab etiladi.
Ma’lumki insonning kuch va energetik parametrlarini ma’lum chegaraga egadir. Sensomotr qurilmalarini xarakatga keltirish kop eski bolib juda kam kuch talab etishi mumkin. Birinchi holda, inson tez charchashi va bu boshqariluvi sxemada ko’ngilsiz oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ikkinchi holatda esa, operator ishdagi qarshiligini his qilmaganligi sababli ish aniqligi pasayishi mumkin. Energetik muofiqlik deganda sarflanadigan kuch, quvvat, tezlik va harakat aniqligi nisbatida mashinaning boshqarish organlari bilan insonning optimal imkoniyatlarini mos kelishi tushuniladi.
Zamonaviy ishlab chiqarish sharoitlarida baxtsiz hodisalarni jarohatlanishlar, shikastlanishlar, kasallanishlar, yong’inlar, avariyalar (va boshqalar) kamaytirish muammosini faqatgina muhandislik uslublari orqali hal etib bo’lmaydi. Shu sababli, mehnat xavsizligi psixalogiyasi faoliyat xavfsizligini ta’minlashda muhum o’rin tutadi. Tajribalarning ko’rsatishicha ishlab chiqarishdagi avariyalar va jarohatlanishlarning ko’pchiligi mashinalardagi muhandislik- konstruktorlik nuqsonlar, ya’ni texnik texnalogik sabablar orqali emas, balki tashkiliy- psixalogik, ya’ni xavsizlik texnikasi bo’yicha yatarli bilimga ega bo’lmaslik, yetarli darajada o’qitilmaslik, ishchining bilkib- bilmay xavsizlik qoidalariga rioya qilmasligi, xavfli ishlarga maxsus o’qishdan o’tmaganlarga ruxsat berish, ishga mutaxasislik bo’yicha qabul qilmaslik va shu kabi qator sabablar ta’sirida yuz beradi. Shu sababli ko’pincha jarohatlanishlarning 60-90% ga bevosita jarohatlanuvchilarning ozlari aybdor bo’ladi. Xavfsizlik psixalogiyasi deganda insonning mehnat havfsizligini taminlashga qaratilgan psixologik bilimlardan foydalanish tushuniladi. Xavfsizlik psixalogiyasi mehnat faoliyati jarayonida yuz beradigan ruxiy jarayonlarni, ruhiy hususiyatlarni va ruxiy holatlarni chuqur o’rganadi va tahlil qiladi. Shunga bog’liq xolda insonning ruxiy faoliyatini uch xil komponentga ajratish mumkin, ya’ni ruxiy jarayonlar, xususiyatlar va xolatlar.
Ruxiy jarayonlar ruhiy faoliyatning asosini tashkil etadi. Ruxiy jarayonlar bilish, emmotsional va irodaviy sezish ( xis qilish, idrok qilish, xotiralash) kabi turlarga bo’linadi. Ruxiy hususiyatlar 9shaxsiy fazilatlar) ruxiy xuxusiyatlarga insonning xarakteri, dunyoqarashi, fikrlash qobilyati va mehnat qobilyati hamda irodasi kiradi. Xususiyatlar turgun va doimiy xisoblanadi. Ruxiy holat- ruxiy jarayonlarga ijobiy yoki salbiy ta’sir etuvchi ruxiy faoliyat xususiyatini bildoradi. Mexnat psixalogiyasi vazifalari hamda mehnat havfsizligi psixalogiyasi muammolarida kelib chiqgan xolda ruxiy holatni ishlab chiqarish jarohatlari, avariyalar va shu kabi ko’ngilsiz oqibatlar bo’yicha profilaktik tadbirlarni tashkillashtirishda yuzaga kelishi mumkin. Insonning mehnat faoliyati samaradorligi ( ish qobilyati) ruxiy zo’riqish ya’ni hayajonlanish darajasiga bog’liq xolda o’zgaradi. Ruxiy zo’riqish ma’lum chegaragacha ish natijasida ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Lekin bu hususiyatni chegaradan, yani kritik darajadan ortiq bo’lishi ish qobilyatini pasayishidan tortib umuman yo’qolishigacha olib kelishi mumkin. Bunday ruxiy zo’riqish, chegaradan tashqari zo’riqish deb belgilanadi. Operatorning mehnat faoliyati davridagi normal ruhiy yuklanganligi maksimal yuklanish darajasining 40-60% ni tashkil etishi lozim, aks holda, yuklanganlikning bu chegaradan oshishi operatorning ish qobilyatini susayishiga olib keladi.
Chegaradan tashqari ruxiy zoriqish tormozi va asabiy korinishlarga bolinadi. Tormozli ruxiy zoriqish xarakatning cheklanganligi va sekinlashishi orqali xarakterlanadi. Bunday holatda, ishchi oldingi holatidagidek epchillik, qannonlik va ustalik bilan o’z kasbiy mahoratini namoyon qila olmaydi, yani fikrlash jarayoni sekinlashadi, eslash qobilyati susayadi, e’tiborsizlik va shu kabi boshqa salbiy belgilar yuzaga keladi. Asabiy zo’riqish, hayajonlanish, ruxiy zo’riqish giperaktivligi, ko’p so’zlilik qo’l va oyoq qaltiashi kabi belgilarda namoyon bo’ladi. Bunday holatda ishchi dag’al, xafaqon ko’rinishga tushushi , tez-tez beixtiyor ish jihozlari va asboblari xolatini kuzatadi. Albatta, bu xolatlarning barchasi xatoga yo’l qo’yishiga va natijada baxtsiz xodisalarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Operatorning ruhiy ishonchliligini belgilovchi alohida ruhiy holatlar paroksizman xushdan ketish, kayfiyatni psixogen o’zgarishi, ruxiy aktiv vositalarini (similyatorlar, trankvilizatorlar, alkagol ichimliklar) qabul qilish tasiridagi ruhiy ozgarishlar korinishida bo’ladi. Xafa bo’lish haqoratlanish, ishlab chiqarishdagi muaffaqiyatsizlik oqibatida esa effektiv xolat( effect-xissiy portlash, emmotsional portlash) yuzaga keladi. Insonda effektiv xolat vaqtida fikr tafakkurlashning kuzatiladi. Bunda harakatning tezligi, agressivligi va qo’polligi ortadi. Ruxiy aktiv ya’ni dori-darmonlar va alkagol ichimliklarni ichish ham ruxiy xolatni salbiy o’zgarishlarga olib keladi. Ruxiy aktiv vositalarga aktiv simulyatorlar (pervinit, fenamin) va tranklivizatorlar( seduksen, elenium) kiradi. Ushbu dorilar asabiylashishni “ nevro’zni” kamaytirib, hotirjamlikga olib kelishi bilan bir qatorda, ruxiy aktivlikni kamaytiradi, reaksiya tezligini susaytiradi, apatiya va uyqusirashga sabab bo’ladi. Bu esa mehnat faoliyati davrida yo’l qo’yib bo’lmaydigan xatolarga sharoit tugdiradi hamda baxtsiz hodisalarni keltirib chiqaradi. Ruxiy faoliyatni maishiy va ishlab chiqarish omillari ta’sirida o’zgarishi ishlab chiqarish faoliyatidagi muhandis- tashkilotchilar oldiga ishchining ruxiy xolatini nazorat qiluvchi sxemani vujudga keltirish hamda takomillashtirish zarurligini ko’rsatadi.
Inson, inson-muhit sxemasining elementi sifatida millionlab yillar davomida yuz bergan evolyutsion va sotsial rivojlanish davrida insonda ximoyalanishning tabiiy sxemasi vujudga kelgan va bu sxema ma’lum cheklanishga egadir.
Mehnatni muhofaza qilish insonni ishlab chiqarish muhitida havfdan himoyalashga qaratilgan bo’lsada, ko’pchilik xollarda insonni o’zi potensial havfni tug’diruvchi tushuvchi hisoblanadi. Masalan, inson o’z hayoti davomida turli xil zararli moddalarni ishlab chiqaradi va o’zining to harakati tufayli ko’pgina baxtsiz hodisalarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Shu sababli, inson-muhit sxemasi xavfsiz faoliyatda bo’lishi uchun inson va muhitni tashkil etuvchi barcha elementlarning ko’rsatgichlari o’zaro muofiqlikda bo’lishi talab etiladi. Agar bunday muofiqlik(kelishuvchanlik) bo’lmasa quyidagi korinishdagi kongilsiz hodisalar yuz beradi. Insonning ish qobilyati susayadi; umumiy va kasb bir qatorda, ruhiy aktivlikni kamaytiradi, reaksiya tezligini susaytiradi, apatiya va uyqusirashga sabab bo’ladi. Bu esa, mehnat faoliyati davrida yo’l qo’yib bo’lmaydigan xatolarga sharoit tugdiradi hamda baxtsiz hodisalarni keltirib chiqaradi. Ruxiy faoliyatni maishiy va ishlab chiqarish omillari tasirida o’zgarishi ishlab chiqarish faoliyatidagi muhandis- tashkilotchilar oldiga ishchining ruxiy holatini nazorat qiluvchi sxemani vujudga keltirish hamda takomillashtirish zarurligini ko’rsatadi.
Inson, “inson-muhit” sxemasining elementi sifatida millionlab yillar davomida yuz bergan evolyutsion va sotsial rivojlanish davrida insonda havfdan himoyalanishning tabiiy sxemasi vujudga kelgan va bu sxema ma’lum cheklanishga egadir.
Mehnatni muhofaza qilish insonni ishlab chiqarish muhitida havfdan himoyalashga qaratilgan bo’lsada, ko’pchilik hollarda insonni o’zi potensial xavfni tugdiruvchi, tashuvchi hisoblanadi. Masalan, inson o’z hayoti davomida turli xil zararli moddalarni ishlab chiqaradi va o’zining xato xarakati tufayli ko’pgina baxtsiz hodisalarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Shu sababli inson –muhit sxemasi xavfsiz faoliyatda bo’lishi uchun inson va muhitning tashkil etuvchi barcha elementlarning ko’rsatgichlari o’zaro muofiqlikda bo’lishi talab etiladi. Agar bunday muofiqlik ( kelishuvchanlik) bo’lmasa quyidagi ko’rinishdagi ko’ngilsiz xodisalar yuz beradi; avariyalar, yong’inlar, portlashlar sodir bo’ladi; ishlab chiqarish jarohatlari yuzaga keladi. Inson o’zidagi tabiiy analizatorlar ya’ni sezgi a’zolari xarakteristikasini o’rganish havfsizlik sxemasini takomillashtirish muhim ro’l o’ynaydi. Yuqorida takidlangan har bir analizator yoki sezgi a’zolari ma’lum harakteristikasiga ega bo’lib, muhit omillarining keskin o’zgarishi ushbu analizatorning ish faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Natijada turli kasb kasalliklari , jarohatlanishlar kelib chiqadi. Masalan, insonning eshitish a’zolari 16-20Gts dan kichik 20000 gacha bo’lgan tovush chastotalarini eshita oladi. 16-20Gts dan kichik bo’lgan infratovushlar ham, 20000 Gts dan yuqori bo’lgan ultratovushlar ham inson sog’lig’iga salbiy ta’sir etadi. Taktil analizatori, ya’ni, tananing yuza qismiga ta’sir etuvchi xar xil mehanik ta’sirlarini ( tanaga har xil predmetlarni tegib ketishi, bosim ta’sir etishi) sezish qobilyatidir. Albatta sezish qobilyati tananing xar qaysi qismi uchun 3-g/m2, barmoqning ichki tomoni uchun -5g/mm2, qorin uchun-26g/mm2/
Yuqorida ta’kidlangan sezgi a’zolari va analizatorlardan tashqari faoliyat havfsizligini taminlashda insonnning shaxsiy fazilatlari, jumladan etibor, fikrlash, idrok qilish, emotsiya xotirlash, tasavvur etish, o’ylash ham muhum ro’l o’ynaydi. Shu sababli, shaxsiy havfsizlik rejimi, inson fazilatlarining faoliyat havfsizligiga ta’siri kabi masalalarni o’rganish ham talab etiladi va bu masalani yoritish faoliyat psixalogiyasining vazifalariga kiradi.
Mazkur Qoidalar Oʻzbekiston Respublikasining «Xavfli ishlab chiqarish obhektlarining sanoat xavfsizligi to’g’risida»gi Qonuniga (Oʻzbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006 y., 39-son, 386-modda) muvofiq polimer kompozitsiyali materiallar bilan ishlashda xavfsizlik qoidalari tartibini belgilaydi .
Tashkilot rahbariyati xodimlarni maxsus kiyim, poyabzal va boshqa yakka tartibda himoyalanish vositalari bilan Kimyo ishlab chiqarishi xodimlari uchun maxsus kiyim, maxsus poyabzal va boshqa yakka tartibda himoyalanish vositalarini bepul berishning namunaviy mehyorlariga (ro’yxat raqami 1958, 2009 yil 14 may) (Oʻzbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2009 y., 19-20-son, 248-modda) muvofiq tahminlashi shart.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
O`zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishgandan song fan texnika rivojiga kata etibor berildi ayniqsa ogir sanoat metallurgiya va mashinasozlik jadal rivojlanmoqda
|
