Ta’lim jarajonida AKT dasturiy vositalari va uning til munosabati masalalari
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) ta'lim jarayonida qo'llanilgan dasturiy vositalar bilan til o'qitishda juda samarali bo'ladi. Bu vositalar o'quvchilarga tilni o'rganish va o'zlashtirishda yordam beradi.
AKT dasturiy vositalari ta'lim jarayonida olganda, ularda til munosabati masalalar ko'pincha mavjud. Quyidagi masalalar talabalar uchun muhimdir:
Til dasturlarini tanlash: Filologik masalalar talabalar uchun juda ko'pligi uchun til dasturlarini tanlash. Bu dasturlar talabalarga ular o'z-o'zini sinash va yaxshi o'rganish imkonini beradi. O'qituvchilar til dasturlarini o'rganishda o'z-o'ziga mos ravishda boshlanishiga qaratilgan.23
Mavzu tanlash: Boshqa bir masala, mavzu tanlash, talabalarning tilni o'rganish va qayta baholash imkonini oshirishga yardim beradi. Mavzu tanlash talabalarning bo'sh va hassasiyatli darajada o'rgangan ve til bilan bog'liq bo'lgan noyob taqdimotlar kopini kashf etishiga imkon beradi.
Tuzish: Grammatik qoidalar va qoidasizliklar tuzish - til munosabatlariga ta'sir ko'rsatadi va avvalo o'quvchilar tiltini to'g'ri ko'rishiga yordam beradi. Savollar, ko'nikmalar va jadval dasturlari bilan muhim chora-tadbirlar qilish kerak.
23 Pihkala-Posti, Laura (2012) The digi-native and global language learner challenges our local foreign language pedagogy. Åbo Akademi University, 109-121.
AKT tillarni o'quvchilarga eng ulkan tajribaga ey keltirgishda, ularning o'z- o'ziga mos ravishda o'rganish imkonini ochadi. AKT dasturiy vositalari va yorliqlar muhim bir o'qitish zarurati hisoblanadi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) jarayonida tili o'qitish jarayonida ko'p kelgan dasturiy vositalarga aloqador turli til o'qituvchilari, o'quvchilari va tadbirkorlari uchun ko'p masalalar mavjud. Ta'lim jarayonida AKT dasturiy vositalari va ularning til munosabati quyidagilar kabi muammo va chora- tadbirlarga sabab bo'lishi mumkin:
Dasturiy vositalar haqida kamroq ma'lumot: O'qituvchilar o'quvchilarga dasturiy vositalarni yaxshi tushunish uchun yaxshi tarzda ko'rsatishlari kerak. Bu, o'qituvchilarning AQSh (Axborot Qo'llanma) ID, video qo'llanmalari va dasturiy dastur to'plamlaridan foydalanish kabi mavzularni o'rganishihiga qaratiladi.
Til dasturlarini tanlash: Til dasturlari bilan tanishish, o'quvchilarning til yondashuvchanligi va o'lik richag'i mavjudligini baholashning yaxshi bir usuli hisoblanadi. Bu turganida, o'qituvchilar avvali o'quvchilarning til yondashuvchanligi darajasi haqida ma'lumot olishi kerak va so'ngra til-bilish vaqtini qayta belgilash kerak.
Muvofiqlik va ko'p tilli o'qitish: Dasturiy vositalar, grammatik ko'nikmalar va so'zlar bo'yicha muvofiqlikni o'sirishiga qaratilgan hammayoq chora-tadbirlarini taqdim etadi. Muasassa o'zidagi ko'p tilli dasturiy vositalar bilan, talabalar ingliz tili kabi bir qancha tillarni o'rganish huquqiga ega bo'lib, ularni o'zlashtirishga harakat qilishlarini ta'minlashadi.
Kompyuterda e'lon va sozlash: Kompyuterda e'lon va sozlash jadal muhimdir. Til o'qituvchilarining o'quvchilarga e'lon va sozlashni to'g'ri yuz berganini bilishish himoyalashga qaratiladi.
Grammatik yondashuv: AKT dasturiy vositalari va tillar kompyuterda, o'quv va o'zlashtirish muhim xususiyatlariga ega bo'lib, shuningdek, ko'nikmalarga bo'lgan hamkorligi mukammal va aniqdir. Grammatik yondashuvlar, dasturiy dasturlar va ko'plab yorliqlar bu mavzuda ko'pincha talab qilinadi.
AKT jarayonida yaxshi tili o'qitish talim jarayonida kamol topishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Kompyuterda o'qish, til dasturiy vositalari va ko'p tilli dasturiy vositalar o'rganish uchun juda tegishli va juda yaxshi ko'lmagan talabalar uchun go'zal ko'rinishda taqdim etish lozim.24
AKT dasturiy vositalari oʻqitish jarayonida oʻquvchilarning ta'lim jarayonida qoʻllanadigan dasturiy vositalardir. Bu vositalar oʻrganish jarayonida oʻquvchilarga maʼlumotlar tarqatish, koʻnikmalar yaratish, amaliy mashgʻulotlar oʻtkazish, tanqidlarni pasaytirish va boshqa maqsadlarga yetishishdagi vositalarga oʻxshashdir. Bu dasturiy vositalar oʻquv vositalariga misol bo'lib, umumiy oʻquv rejalariga muvofiq ishlaydi.
AKT dasturiy vositalari shuningdek, uning til munosabatlarini ham qamrab olish kerak. Oʻquvchilar yanada sezgir qilish uchun, oʻqituvchilar AKT dasturiy vositalarini oʻrganish va ulardan foydalanish uchun oʻquvchilarga qulay koʻrsatkichlarni taqdim etishlari kerak. Bunda AKT dasturiy vositalarini oʻrganishga yordam beruvchi videolar, qoʻllanma va yuklamalar koʻrsatilishi mumkin.
AKT dasturiy vositalari tili umumiy tilga taalluqli boʻlib, oʻqituvchilar unga asoslangan oʻquv rejalari va maqsadlar orqali qoʻyiladi. Ammo, qanchalik oʻquvchilarning tiliga taalluqli boʻlsa, bu dasturiy vositalar oʻquvchilarga yangi til elementlarini va soʻzlashuvini oʻrganishga yordam berishi mumkin. Asosan, "yangi texnologiyalar" atamasi funktsiyalari markaziy element sifatida mikrochip tomonidan boshqariladigan va matn, tasvir va tovush ma'lumotlari raqamli ravishda qayta ishlanadigan barcha ommaviy axborot vositalarini anglatadi. Aniqlik uchun "OAV tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan" va "OAV tomonidan boshqariladigan" darslar atamalarini tushuntirish kerak.
24 Pihkala-Posti, Laura (2012) The digi-native and global language learner challenges our local foreign language pedagogy. Åbo Akademi University, 109-121.
Ommaviy axborot vositalari yordamida o'qitish - bu o'qitish va o'qitish jarayonini qo'llab-quvvatlash uchun bosma matndan kompyutergacha bo'lgan turli xil vositalardan foydalaniladi. Muhokama qilish uchun shu nuqtai nazardan, berilgan vositadan foydalanishning maqsadga muvofiqligi, uning o'ziga xos vazifasi yoki didaktik o'rni, uni o'qitish va o'qitish jarayonining muayyan bosqichlarida qo'llash. Ommaviy axborot vositalari boshqa tomondan, vosita yoki Bundan tashqari, ommaviy axborot vositalarida o'qitishning uchta varianti ajralib turadi: birinchidan, yuzma-yuz o'qitish, bunda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari faqat darsni qo'llab-quvvatlash uchun qo'llaniladi. Dars tugagandan so'ng, o'qituvchi endi o'quvchilar bilan muloqot qilmaydi va ishlamaydi. Ikkinchidan, ommaviy axborot vositalari tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan yuzma-yuz o'qitish, texnologiya tufayli dars tugagandan so'ng davom ettirilishi mumkin (aralashtirilgan ta'lim). O'qituvchi o'z o'quvchilari bilan yuzma-yuz dars tugagandan keyin ham muloqot qiladi. Uchinchidan, faqat axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida amalga oshiriladigan va sinfdan tashqari tarmoq kompyuterlari yordamida boshqariladigan darslar. Bu ishimda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan faqat dars kontekstida tayanch sifatida foydalaniladigan birinchi turdagi mediaga asoslangan o‘qitishga to‘xtalib o‘tmoqchi edim. Ommaviy axborot vositalari tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan ushbu yuzma-yuz o'qitishning afzalligi o'qituvchi va uning talabalari o'rtasida tezkor ma'lumot va ma'lumotlar almashinuvida (masalan, o'qituvchining ko'rsatmalarini talabalarga tarqatish, yangi material va mashq materialini taqdim etish va h.k. O'quv jarayonida ishtirokchilarning bevosita o'zaro ta'siri saqlanib qoladi.bir nechta ommaviy axborot vositalarining o'qitish kontseptsiyasida boshqaruv funktsiyalarini o'z zimmasiga olishini anglatadi, ya'ni. Bu shuni anglatadiki, darsning borishi ular tomonidan belgilanadi va oldindan tuzilgan va unga jalb qilingan odamlar yoki eng ko'p ishni kechiktirish yoki tezlashtirish nuqtai nazaridan ta'sir qila olmaydi. Bir necha bor ta'kidlanganidek, yangi texnologiyalar zamonaviy talabalarning ta'lim muhitiga tegishli va "ko'plab ta’lim jarayonlari "axborot supermagistrali" ga kirishdi, o'z o'quv
dasturlarini o'zgartirdi va texnologiya takomillashtirilgan o'qitish va o'qitishda muvaffaqiyatlarga erishiladi". Shunga qaramay, ko'plab o'qituvchilar va ota-onalar "o'z farzandlarining o'qishi uchun media va texnologiyaning samaradorligi haqida savol berishadi. Kompyuter ko'nikmalariga ega bo'lish zarurati e'tirof etilgan, ammo o'quv rejasida haqiqiy integratsiyani to'liq qo'llab-quvvatlash kamdan-kam hollarda topiladi. Natijalar shuni ko'rsatadiki, o'qituvchilar vaqti-vaqti bilan (respondentlarning 53%) darsda zamonaviy texnologiyalardan foydalanadilar, so'rovda qatnashgan o'qituvchilarning bir xil soni (21%) juda tez-tez va kamdan- kam hollarda, 3% deyarli har bir darsda va 2% hech qachon. O'rta maktab o'qituvchilari boshlang'ich sinf o'qituvchilariga qaraganda zamonaviy texnologiyalardan tez-tez foydalanadilar.
Agar bitta qurilmada ikkitadan ortiq o'quvchi ishlasa, bu sodir bo'lishi mumkin kimdir fonga o'tishiga va sodir bo'layotgan voqealarda to'liq ishtirok etmasligiga olib keladi. Bu yerda z. Misol uchun, har bir kishi guruhga etarlicha hissa qo'shishi uchun vazifalar guruh ichida taqsimlanadigan mashqlar tartibi. Shunday qilib, kompyuterda birgalikda ishlash jamoada ishlash qobiliyatini va shaxsda guruhdagi ijtimoiy xatti-harakatlarni rivojlantirishi mumkin. Shu bilan birga, kompyuter «boshqacha tuzilgan sinfda ham tegishli dasturiy ta'minot yordamida tegishli talabaning ishlash darajasi va o'rganish tezligiga individual ravishda moslashtirilishi mumkin. Bu tabaqalashtirilgan ta’limni osonlashtiradi, o‘qituvchi esa o‘zini sinf guruhidagi boshqa pedagogik vazifalarga bag‘ishlashi mumkin”. Dars oxirida talaba o'z-o'zini baholash va o'zini o'zi nazorat qilish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan materiallar portfelini yaratishi mumkin. Aksincha, veb- ta'limda "bir tomondan, o'quvchi mashq qiladi.
O'z-o'zini o'qitish faoliyati, aksincha, o'qituvchi va talaba o'rtasida yoki talabalar o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqa yo'q - og'zaki muloqot butunlay yo'q, yozish birinchi o'ringa chiqadi.
“O‘quvchilarning talab va manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘yuvchi” ta’limning zamonaviy shakllarida kompyuter vositasi ijobiy va salbiy xususiyatlarga ega bo‘lsa-da, ta’lim va tarbiya vositasi sifatida almashtirib bo‘lmas o‘ringa ega. Kompyuterdan foydalanishning kamchiliklari orasida o'quv dasturlarining tez eskirishi, fazoviy chegaralanish va texnik muammolar mavjud bo'lsa-da, inkor etib bo'lmaydigan afzalliklarni ham ta'kidlash kerak, ya'ni murakkablik (multimediada). Tasvirlar, video ketma-ketliklar, grafikalar, animatsiyalar, og'zaki til va boshqalar dasturlarga birlashtirilgan, faqat boshqa ommaviy axborot vositalaridan ajratilgan holda sodir bo'ladigan funktsiyalar), mumkin bo'lgan o'zgarishlar va ichki farqlash (ayniqsa, mashqlarda, o'zgaruvchan vazifalar yoki o'zgartirishlar oson va tez amalga oshiriladi, ichki tabaqalashtirilgan o'qitish imkonini beradi) va dolzarbligi (Internetdan foydalanish orqali har doim eng so'nggi, haqiqiy, arzon materiallarga ega bo'ladi.25
Zamonaviy chet tillarini o'qitish, albatta, qo'shimcha multimedia o'quv vositalarisiz amalga oshirilmasligi kerak - o'qituvchi sinfda almashtirib bo'lmaydigan bo'lsa ham, u kompyuterni va unga o'rnatilgan o'quv dasturlarini muvaffaqiyatli to'ldirishi mumkin. O'quv dasturlari sinf ichida va tashqarisida o'qitish va o'rganish faoliyatini qo'llab-quvvatlash uchun ishlatiladi. "O'quv
25 U.T.Usarov, M.N.Boboqulova ―Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o‘quv jarayoniga qo‘llash Samarqand-2008
dasturlari" yoki "o'quv dasturlari" atamasi o'qitish va o'rganish uchun maxsus dasturlashtirilgan va asosan ta'lim sohasida qo'llaniladigan bunday dasturiy ta'minotni anglatadi. Ushbu ilovalar ko'proq yoki kamroq aniqlangan maqsadli guruh uchun aniq ta'lim mazmuniga ega didaktik kontseptsiyaga ega.26 Tilshunoslik universitetida chet tillarini o'qitish metodikasi, chet tilidagi nutqning grammatik tomonini o'qitish nazariyasi va amaliyoti sohasidagi tadqiqotlarni o'rganish "Tilshunoslik" yo'nalishi bo'yicha bakalavr talabalariga nemis tilini o'qitish jarayonida bir qator qarama-qarshiliklarni, "madaniyatlararo aloqa nazariyasi va amaliyoti"profilini aniqlashga imkon berdi.:
chet tilidagi grammatik ko'nikmalarni shakllantirishning an'anaviy metodologiyasi va tilshunoslik universiteti bakalavr talabalarining til ta'limini tashkil etishga qo'yiladigan zamonaviy talablar o'rtasida;
talabalarning chet tili grammatikasi bo'yicha mustaqil ishining sezilarli darajada ortib borayotgan roli va ushbu turdagi o'quv faoliyatini, shu jumladan tashkil etish va nazoratni boshqarishning yo'qligi o'rtasida;
zamonaviy ta'lim sharoitida yuqori ijobiy natijalarga olib kelmaydigan nutqning grammatik tomonini o'qitishning an'anaviy usullari va usullari va nutqning ushbu tomonini o'qitishda yuqori natijalarga olib keladigan multimedia texnologiyalaridan foydalanish imkoniyati o'rtasida;
ta'limning o'ziga xos xususiyatlari va o'quvchilarning tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda multimediya grammatik yo'naltirilgan o'quv dasturlariga bo'lgan ehtiyoj va ta'limning maqsadlari, vazifalari va o'ziga xos shartlarini hisobga olmagan holda yaratilgan mavjud dasturlar o'rtasida.
26 Ishmatov Q. Pedogogik mahorat asoslari. Namangan, NamMPI. 2005
Grammatik kompetensiyani shakllantirish jaroyinida AKT dan foydalanish metodikasi
Xorijiy tilni o’rganishning sifati ko’p omillarga bog’liq bo’lib, ular orasida o’qitishning usul va metodlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Binobarin, ular bilimlarning ongli va chuqur o’zlashtirilishiga, talabalarda mustaqillik va ijodiy faollikning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Usul va metod tushunchalari o’zaro bog’liqdir, chunki ularning har biri metod sifatida ham, usul sifatida ham namoyon bo’ladi.
Ta’lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif. «Metod» so‘zining yunoncha tarjimasi «tadqiqot, usul, maqsadga erishish yo‘li» kabi ma’nolarni anglatadi. Filofosiya lug‘atida ushbu tushuncha umumiy tarzda «maqsadga erishish usullari» deya sharhlangan.
Metodlar va usullarni tanlash o’qituvchi darsda hal qilishi mo’ljallangan masalaga bog’liq bo’ladi. Chunonchi, yangi materialni bayon etishda bir xil metodlar qo’llansa, uni mustahkamlashda ikkinchi va mavzuni umumlashtirishda yana boshqa xil metodlar qo’llanadi. Darsning turli bosqichlarida puxta o’ylash va samarali usullar hamda metodlarni tanlash juda muhimdir. O’qituvchi darsning eng boshida 4-5 daqiqa umumiy so’rashni amalga oshiradi va talabalarlarning o’tgan dars bo’yicha yetarli darajada o’zlashtirmaganini aniqlaydi va keyingi so’rashda guruhning diqqat-e'tiborini eng avval ana shu masalaga qaratadi. Dastlab savollarga batafsil javob bera oladigan o’quvchilardan so’raydi. Natijada sinfning bir qismi uchun murakkablik qilgan material tushunarli bo’ladi. Bu usul o’quvchilarning mashg’ulotlardagi nuqsonlarini payqash va shu zaxoti bartaraf etishda yordam beradi. Mazkur usulning samaradorligi ham xuddi ana shundadir. Garchi har bir o’qituvchining ishida anchagina usul va metodlar mavjud bo’lsa-da, ularni qo’llashdan ko’zlanadigan maqsad tarbiyalanuvchining ta'limiy ishlarini faollashtirishdir. Bu tadbir juda muhim bo’lib, birinchidan, o’quvchilarni ularning e'tiqodiga, e'tiqodni esa amaliy faoliyatga, xatti-harakatga aylantiradi, ikkinchidan,
o’qitish jarayonining ishini osonlashtiradi. Zotan, o’qish-o’rganish diqqat-e'tiborni talab qiladigan murakkab faoliyatdir va unda o’tkir aql, mustahkam iroda, tiniq tasavvur, kuchli xotira zarur. O’qituvchining vazifasi samarali usul va metodlardan foydalanib, o’quvchilarda ana shu sifatlarni tarkib toptirish va ularga qiyinchiliklarni yengishni o’rgatishdir. «Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida muayyan yo‘nalishdagi faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo‘ladi. Mazkur loyiha amaliyotga o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatining o‘zaro tutashuvi, o‘qitish va o‘qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo‘lmaydi, buning boisi ta’lim metodi o‘zida umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi».27 Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to‘laqonli yorituvchi ta’rifni aniqlashga bo‘lgan urinish bugun ham davom etyapti, yangi-yangi ta’riflar ilgari surilmoqda. Biroq, «ta’lim metodi» tushunchasi mohiyatini yoritishga nisbatan turlicha qarashlarning mavjudligiga qaramay, ularni o‘zaro yaqinlashtiruvchi umumiylik mavjud. Aksariyat mualliflar
«ta’lim metodlari o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak, ta’lim metodlari ta’lim jarayonida qo‘llanilib, uning samarasini ta’minlovchi usullar majmuidir. Chizmadan chizmada ko’rinib turubdiki, ta’lim metodi tuzilmasida quyidagilar ajralib turadi: maqsadli tarkib; faoliyatli tarkib; ta’lim vositalari. Tabiiyki, umumiy holda erishilgan natija har doim ham o‘qituvchining dars boshida belgilagan maqsadiga mos kelavermaydi. Ta’lim maqsadi o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyati asosida, shuningdek, ta’lim vositalari yordamida natijalanadi, ushbu jarayonda aniq maqsadga yo‘naltirilgan mexanizm ishga tushadi. Ta’lim tizimlari maqsadga erishish jarayonida bosh xalqa aynan qanday va qaysi mexanizm asosida hamda mavjud tarkibiy unsurlarni qanday ishga solish mumkinligini ifodalashga xizmat qiladi. Chet til ukitish metodikasida
27 Зимняя И. А. Педагогическая психология: Учебник для вузов. – 2-е изд., доп., испр. и перераб. – М.: Логос, 2000. – 384 с.
kommunikativ kompetentsiya nutq faoliyati turlarini o’rganilayotgan tilda kommunikativ maqsad sifatida o’rganish nazarda tutiladi. Biz nemis tili o’rgandigan o’quvchilar uchun 2022 yilda nashr etilgan «Aspekte junior» darsligini o’rgandik. Bu o’quv to’plamining bir qismi bo’lib, o’quvchilar kitobi, o’qituvchi kitobi va kompakt diskdan iborat.
Darslik o’quvchilarning tinglash, o’qish, gapirish va yozish kabi nutqiy ko’nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Grammatika integrallashgan usulda o’rganiladi. Yuqori kurs talabari uchun nemis tilidagi o’quv dasturi va darsliklarini qo’yilgan muammo nuqtai nazaridan taxlil qilib, yangi uzluksiz ta'lim milliy o’quv dasturida talabalarning tinglab tushunishga qo’yilgan talablarni o’rgangan xolda quyidagi darslikka audiovizual materiallar bilan ishlash, maxsus mashqlar tizimi qo’shimcha tarzda kiritilishi zarur degan xulosaga keldik.
Ta’lim metodlari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
|
