UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA O‘QUVCHILARNI
ESTETIK TARBIYALASHDA XALQ QO‘SHIQLARINI
O‘RGATISHNING ILMIY PEDAGOGIK ASOSLARI
Nurullayev F.G.
BuxDU dotsenti, p.f.f.d (PhD)
Egamov Oxunjon Saidovich
Turkiston
yangi
innovatsiyalar
universiteti
magistranti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada o‘zbek xalq qo‘shiqlari vositasida maktab
o‘quvchilarining estetik tarbiyalash ilmiy-nazariy va pedagogik nuqtai nazardan asoslab
berilgan, barcha maktab o‘quvchilarining ijodiy faoliyat imkoniyatlarini ta’minlashda musiqa
folklorining pedagogik imkoniyatlari ochib berilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
o‘quvchi, maktab, pedagogik asos, tarbiya, xalq qo‘shiqlari, estetika,
folklor.
Yangilanayotgan O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat qurish
va fuqarolik jamiyati asoslarini rivojlantirish yo‘liga kirgan kundan
boshlab boshlangan ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlarga
mamlakatimizda
amalga
oshirilayotgan
chuqur
ma’naviy-
axloqiy tiklanish sabab bo‘lmoqda. Respublikamiz hayotining barcha
jabhalarida ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy-madaniy
taraqqiyot bilan bog‘liq holda demokratik huquqiy davlat barpo
etish
va albatta inson manfaatlari 1-o‘rinda turadigan fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish
uchun
mustahkam
poydevor
yaratish
borasida salmoqli natijalarga erishildi. Bu yutuq va o‘zgarishlarning
zamirida inson va uning ma’naviy-ma’rifiy faoliyati yotadi.
Maktabning asosiy vazifalari an'anaviy ta'lim, tarbiya va avlodlar
madaniyatini shakllantirishdir. Bizningcha, ma’naviy boy, intellektual
rivojlangan shaxs tizimida musiqa madaniyati barkamol taraqqiyotning
muhim tarkibiy qismi
sifatida
muhim o‘rin
tutadi.
Tarbiya
va
ta’lim madaniyatning muhim prognostik qismi bo‘lib, madaniyatning o‘zi
esa ularning asosiy shartidir.. Ta’limda hamon madaniyat tanqisligi izlari
367
saqlanib qolayotgani bejiz emas, uni faqat muntazam va izchillik bilan
bartaraf etish mumkin. umuman yangilangan madaniyatni maqsadli
ustuvor rivojlantirishdir.
Ajdodlarimizning o‘ziga xos madaniyati bo‘lgan musiqa folklori
zamonaviy jamiyat tomonidan ma’naviyat, avlodlar davomiyligi, milliy
hayot manbalari bilan yaqindan tanishishning muhim omili sifatida
e’tirof etilmoqda. Yosh avlodning axloqiy-estetik tarbiyasi, ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirish vazifalarini bajarishda folklorga tobora
muhim o‘rin belgilaydi. O‘z xalqining musiqa madaniyatini bilish
musiqa ijodining o‘ziga xos xususiyatlarini va boshqa xalqlar
madaniyatini anglash imkonini beradi. Shuning uchun xalq og‘zaki
ijodi elementlari turli ta’lim muassasalarida (maktabgacha ta’lim,
umumta’lim maktablari, musiqa maktablari va boshqalar)da har doim
ham faol va yetarlicha professional tarzda foydalanilmaydi.
Insoniyatning turli kechinmalarini ifodalashga qodir musiqa
ijrochi va tinglovchilarni birlashtiradi, qo‘shiq esa boshqa hech qanday
musiqiy faoliyat turiga o‘xshamaydi, bir nechta alohida tuyg‘ularni bir
kuchli tuyg‘uga, bir necha yurakni esa kuchli his qiluvchi yurakka
birlashtira oladi. Bolaning ijrosidagi qo‘shiq unga tovushlar uyg‘unligi
olamini, qofiyali so‘zlarning go‘zalligini, kuy harakatining plastikligini
anglashga yordam beradi. Shuning uchun boshlang‘ich maktab uchun
qo‘shiq repertuarini tuzishda yuqori badiiy asarlarni tanlashga harakat
qilish kerak. Odatda maktab o‘quv dasturiga qo‘shiq repertuariga 3 ta
bo‘lim kiradi: mumtoz asarlar, xalq qo‘shiqlari va zamonaviylar. Xalq
qo‘shiqlari va xalq og‘zaki ijodi ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
ular orqali bolalar xalqning xarakterini, o‘zi yashayotgan hudud tabiatini,
ona tilining teranligi va go‘zalligini, butun xalq tarixini idrok etadilar.
1-sinfdan boshlab “Qo‘shiq aytish” bo‘limiga laparlar, yalla (“Mundi-
mundi”, “Olma pishganda keling” va boshqalar) kiritilgan bo‘lib,
unda
o‘zbek
xalqining
hazil-mutoyiba, xushchaqchaqligi yorqin
uchqunlar charaqlab turadi. Asta-sekin, sinfdan sinfga bolalar eshitish
tajribasini, qo‘shiq aytish mahoratini to‘playdi, milliy qo‘shiq ijrosi
uslubini ishlab chiqadi. Bolalarning musiqiy va qo‘shiqchilik didi
rivojlanadi, bu esa o‘quvchilarni estetik tarbiyalashda asosiy omildir. O‘rta
va yuqori sinflarda bolalar maqom va
shashmaqom asoslarini
o‘rganadilar, lekin asosiysi, xalq qo‘shiqlarini o‘rganishni boshlaganda
hamisha esda tutilishi kerak bo‘lgan boshlang‘ich sinflarda qo‘yilgan
poydevordir. Albatta, qo‘shiqning ifodali vositalari (ohang, dinamika,
temp, ritm va boshqalar) ustida ishlash muhim, ular obrazni to‘g‘ri
qayta qurishga hissa qo‘shadi. Lekin bu yerdan maqsad bolalarga
nafaqat
qo‘shiqchilik
mahoratini singdirish,
balki
qo‘shiqning
go‘zalligini his etishga, ijrosiga qoyil qolishga o‘rgatishdir. Shu bilan
368
birga, xalq liboslari, amaliy san'at bezaklari, xalq cholg‘ulari ovozini
o‘rganish maqsadga muvofiqdir. O‘zbek laparlari qo‘shiq va raqsning
sintezi bo‘lib, avlodlar davomiyligini ta’minlovchi, an’anaviy xalq
ijrochilik shakllariga hurmat tuyg‘usini tarbiyalaydi. Odamlarning
estetik
tuyg‘usi
turli
bayramlarda, aholining
barcha
qatlamlari
vakillari yig‘ilganda eng yorqin namoyon bo‘ladi. Bayramlar rang-
baranglik va ulug‘vorlik, o‘z diyoriga ishonch va muhabbat bilan
to‘ldiriladi.
28
O‘zbek xalq qo‘shiqlarini o‘rganish, ularni ijro etish bolalarni
O‘zbekiston madaniy-ijtimoiy hayotining kelib chiqishi bilan tanishtirish,
ularning axloqiy-estetik mohiyatini idrok etishdan iborat.
Qo‘shiq ijro san'atining ommaviy shakli bo‘lib, shuning uchun
iste'dod va qobiliyatdan qat'i nazar, iloji boricha ko‘proq bolalarni
qo‘shiq aytishga jalb qilish kerak. Bu ularni o‘zini namoyon qilish
istagida birlashtiradi, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga turtki beradi,
ularni o‘tmish san'ati bilan mazmunli munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi,
uni qayta tiklash va saqlash maqsadida emas, balki an'analar estetik
jihatdan
mustahkam bo‘lishi uchun. hayotimizni
va
fikrlashni
rag‘batlantirish. Qo‘shiqlarni o‘rganishda bolalar miyasini keraksiz
ma'lumotlar bilan rtiqcha yuklamaslik, balki qo‘shiqning tasvirini
ularning ongiga etkazish, intonatsion tuzilish go‘zalligini, metro ritmining
ritmik pulsatsiyasining o‘ziga xosligini ko‘rsatish kerak. u yoki bu
qo‘shiqni qanday qilib chiroyli ijro etishni o‘rgatish, allaqachon
ko‘rilgan naqshlarga tayanmasdan, ularga improvizatsiya qilish imkonini
beradi.
Maktab o‘quv dasturiga kiritilgan qo‘shiqlarning har biri
o‘quvchilarning musiqiy va insoniy madaniyatini boyitadi, uni yangi
bosqichga ko‘taradi. Lekin o‘qituvchi musiqa darsiga har doim musiqa
asari faqat o‘rganish ob’ekti bo‘ladigan o‘quv fani sifatida emas, balki
bolalarning
his-tuyg‘ulari
shakllanadigan
san’at
darsi
sifatida
yondashishi kerak. Shundagina o’quvchilarga estetik tarbiya berish
maqsadiga erishiladi. O‘zbek madaniyatining kelajakdagi taraqqiyot
yo‘nalishi ana shu muammoni uyg‘un va ijodiy hal etishga, bolalarni
qadimgi estetik qadriyatlar tizimini ijodiy ruhida tarbiyalash yo‘llarini
tanlashga bog‘liq. Bugun biz bolalarga berayotgan tarbiyamiz millatning
xarakterini, ertaga, uchinchi ming yillikda qanday bo‘lishini va
hokazolarni
belgilaydi.
O‘qituvchining
o‘zi
san’atning
estetik
mezonlarini to‘g‘ri tushunishi, tajribadan qo‘rqmasligi, dastur bo‘yicha
ko‘r-ko‘rona ishlamasligi, boy tajribaga tayangan holda o‘qitishning
yangi shakl va usullarini topa bilishi, yangi texnologiyalarni yaratishi
juda muhim.
28
Nurullayev F.G.
Methodological Requirements For The Selection Of Bukhara Folk Songs In Music
Education
. Web of Scientist: International Scientific Research Journal 1 (01), 83-88.
369
Xalq
qo‘shiqlari
vositasida
o‘quvchilarni
ma’naviy-axloqiy
shakllantirishda
musiqa darslari katta imkoniyatlarga
ega. Zero,
xalq qo‘shiqlari xalqning ezgu niyatlari,
orzu
istaklari
va
ichki
tuyg‘ulari,
uning
urf-odatlari
va
an’analari
bilan
bevosita
bog‘langandir.
Musiqa
darslarida
o‘quvchilar
bevosita
ishtirok
etadigan barcha faoliyatlar (musiqa tinglash, jamoali ijro, turli harakatlar
bajarish, musiqa ijodkorligi va boshqalar) jarayonida xalq qo‘shiqlaridan
foydalanish ularning ma’naviy-axloqiy jihatdan shakllanish jarayonini
tezlashtiradi va bu madaniy tamoyillarning chuqurroq singishiga imkon
beradi. Qo‘shiqlarning yakkaxon, duet, faqat qizlar, yoki yigitlar va
jamoasi
bilan kuylanishi o‘quvchilarning xalq qo‘shiqlarini turli
variantlarda idrok qilishlari va bu asarlardan ma’naviy-axloqiy xulosalar
chiqarib olishlariga yordam beradi.
Urf-odatlar va marosimlarning mazmuni musiqa materiallarini
tahliliy idrok qilishda tahlil uslublaridan, ularni xulosalashda fikrlarni
yig‘ish-sintez
usullaridan
foylanish
va
xulosalarning
mantiqan
to‘g‘riligini hayotiy voqeliklar bilan taqqoslash orqali amalga oshirish -
o‘quvchilarning xalq asarlardan to‘g‘ri xulosa chiqa olish qobiliyatini
shakllantirishga ko‘maklashadi.
|
