380
MAKTAB O‘QUVCHILARIDA TASVIRIY SAN’AT
ASARLARINING OBRAZLI TAFAKKURINI
SHAKLLANTIRISH MUAMMOSIGA O‘ZBEK OLIMLAR
MUNOSABATI
Mexrangiz Xasanova
Buxoro davlat pedagogika instituti, magistri
O‘zbekiston xalqi, aniqrog‘i respublika hududida yashovchi mahalliy
xalq o‘zining qadimiy tarixiy-madaniy merosi, jahonga mashhur allomalari
(Ibn Sino, Imom Buxoriy, Mirzo Ulug‘bek, Amir Temur, Alisher Navoiy, al
Xorazmiy, Naqshbandiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, al Beruniy,
Ahmad Yassaviy, Kamoliddin Behzod va b.) bilan haqli ravishda
g‘ururlansa arziydi. Har bir sohada dunyoga tanilgan,
yashab ijod etgan
buyuk shaxslari qatorida O‘zbekistonning tasviriy san’at tarixi ham
benihoya boy. Bunga misol sifatida Varaxsha, Afrosiyob, Tuproqqal’a,
Qo’yqirilgan qal’a, Ayritom, Dalvarzintepa va boshqalarni keltirishimiz
mumkin.
Arxeologik
qazilmalarning
guvohligicha,
yuqoridagi
hududlarning barchasida qadimgi zamonlarda yuksak madaniyat, shu
jumladan, tasviriy san’at rivoj topgan.
Afrosiyob (Samarqand shahri) miloddan avvalgi VI-V asrlarda
yaratilgan bo‘lib, R.Hasanovning yozishicha, qazilma
ishlari natijasida bir
necha xonalar aniqlangan. Shulardan birida tasviriy san’at asarlari topilib,
unda to‘y safari, daryoda cho‘milish, elchilarni qabul qilish marosimi,
erkak va ayol suhbati, ov kabilar aks ettirilgan.
Kamoliddin Behzodning hayoti va ijodi Sharq xalqlari madaniyatida
muhim o‘rin egallaydi. Uning asarlari bugungi kunda AQSH, Buyuk
Britaniya,
Germaniya,
Misr,
Rossiya, Turkiya, Frantsiya,
Eron
davlatlarining muzey va kutubxonalarida saqlanmoqda.
O‘zbekistonda tasviriy san’at bo‘yicha taniqli olim, ko‘pgina
darsliklar muallifi R.Hasanovning yozishicha, “Kamoliddin
Behzodning
hayoti va ijodi ta’sirida XV-XVI asrlarda O’rta Osiyo (Movarounnahr)
tasviriy san’atida keskin burilish ro‘y berdi. Olim va san’atkorlar bu
hodisani san’at tarixida Uyg‘onish (Renessanis) davri deb atadilar” .
O‘zbekistonda tasviriy san’atning amaliy, uslubiy jihatdan rivojlanishiga
katta hissa qo‘shgan, betakror san’at asarlarini yaratgan, ko‘pgina
shogirdlarni Shu jumladan, pedagog kadrlarni tayyorlashda o‘z mehnatini
ayamagan rassomlar va xalq orasida taniqli bo’lganlar qatorida Pavel
Bengkov, O’rol Tansiqboev, Chingiz Ahmarov, Iskandar Ikromov, Malik
Nabiev, Abdulhaq Abdullaev, Laylo Salimjonova,
Bahodir Jalolov, Ilhom
Jabborov kabilarning nomlarini keltirish mumkin.
O‘zbekistonda tasviriy san’at sohasida fan doktori, professor, bir
381
qator darslik, o‘quv hamda metodik qo‘llanmalari maktab ta’limida
foydalanilayotgan, davlat ta’lim standartlarining tuzuvchilaridan biri
Rahim Hasanov ; qator ilmiy va ilmiy-metodik ishlar muallifi Asqarali
Sulaymonov; O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki yillari “Tasviriy san’at
darslari va darsdan tashqari mashg‘ulotlar jarayonida o‘quvchilarni badiiy
kasb-hunarlarga yo‘naltirish” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini
yoqlagan
Alimjon Turdaliev, “O‘zbekiston umumta’lim maktablarida
tasviriy san’at o‘qitilishining shakllanishi va taraqqiyoti” (1917-1995 yillar)
mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi muallifi Oysoat Xudoyarova ,
“Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda tasviriy savodxonlik elementlarini
shakllantirish” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasi muallifi Dono
Sobirova; “Tasviriy san’atdan dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda
o‘quvchilarning
tabiatga
estetik
munosabatlarini
shakllantirish”
mavzusidagi
nomzodlik
dissertatsiyasi
muallifi
Bahodir
Qo‘chqorovlarning ishlari bugungi kunda respublikamizda tasviriy san’at
fani bo‘yicha DTS, o‘quv dasturlari va darsliklarni ilmiy asosda
takomillashtirishda o‘ta muhim ilmiy materiallar vazifasini o‘taydi.
Oliy malakali ilmiy-pedagogik kadrlar hamda maktab o‘quvchilarini
tayyorlashda, yoshlarda tasviriy san’atga mehr uyg‘otishda, ularni estetik
tarbiyasida prof.S.Bulatovning ilmiy-metodik, ilmiy-ommabop asarlari,
ilmiy-pedagogik faoliyatining roli benihoya katta .
Yuqoridagi ishlarni va ulardan olingan natijalarni
imkon darajasida
tahlilga tortamiz. O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki yillari Moskvada
himoya
qilingan
Asqarali
Sulaymanovning
“Kitobat
san‘ati
mashg‘ulotlarida yuqori sinf o‘quvchilarining badiiy ta‘limi” mavzusidagi
nomzodlik dissertatsiyasi hozirgacha ayniqsa, O‘zbekiston kabi taraqqiy
etayotgan davlatlar uchun o‘ta muhimdir, chunki kitobat san’ati sohasida
O‘zbekistonda muammolarimiz yetarli, ayniqsa maktab darsliklarini
tayyorlashda darsliklardagi illyustratsiyalar ko‘pgina hollarda estetik didni
emas, balki didsizlikni shakllantirishga ko‘proq xizmat qilishi mumkin.
Ayniqsa, tasviriy san’at bo‘yicha chop etilgan o‘quv va metodik
adabiyotlarda mashhur asarlar oq-qora ranglarda tasvirlanib,
na estetik
zavq bag‘ishlaydi, na estetik tarbiyaga xizmat qiladi, na estetik didni
shakllantiradi.
Birinchidan, ushbu mavzu bo‘yicha tadqiqot davom ettirilishi va eng
muhimi, kitobat san’atida mavjud tajribalar, ayniqsa, rivojlangan
mamlakatlar tajribasi nashriyot amaliyotiga joriy qilinishi, maktab
o‘quvchilari uchun tayyorlanayotgan darsliklarni kitobat san’ati talablari
darajasida chop etilishiga erishishimiz lozim.
Alijon Turdalievning yuqorida qayd etilgan mavzu bo‘yicha
dissertatsion ishi maktab o‘quvchilarini tasviriy san’at darslari va darsdan
tashqari mashg‘ulotlarda badiiy kasb-hunarga yo‘naltirishga bag‘ishlangan
382
bo‘lib, muallif tomonidan tasviriy san’at
vositasida badiiy kasblarga
yo‘nalishning eng maqbul usullari ishlab chiqilgan va ilmiy asoslangan .
Ishda o‘quv dasturlari tahlil qilingan, mavzular va soatlar nisbati
ko‘rib chiqilgan. Ammo yuqoridagi ishlarning barchasi faqat bir maqsadga
ya’ni, kasbga yo‘naltirish pozitsiyasini ko‘rib chiqish, o‘rganish, ilmiy tahlil
qilishga bo‘ysundirilgan. Muallif o‘quvchilarni badiiy kasb-hunarga
yo‘naltirishda maktabdan va sinfdan tashqari turli faoliyat turlaridan
foydalangan. A.Turdaliev – tasviriy san’atning yangi qirralarini ochib,
ilmiy asoslab bergan .
D.T.Sobirova maktabgacha yoshdagi bolalarda tasviriy savodxonlik
elementlarini
shakllantirish
masalasini
o‘rgandi.
Ushbu
masala
A.Sulaymonov kitobat san’ati misolida, R.Hasanov boshlang‘ich
naqsh
chizish misolida, X.Egamov qurish, yasash faoliyati bilan bog‘liq ishlarida
qisman tahlil qilgan bo‘lsalar-da, yuqoridagi mualliflar maktab
o‘quvchilari bilan tadqiqot olib borganlar.
