CHET ELLARDA TASVIRIY SAN’ATNI O‘QITILISHI

383 
Ma’lumki, eramizdan avvalgi 3-minginchi yillarda odamlar mis, qalay, 
qo‘rg‘oshin va ruxni eritib, undan bronza olishgan. Bronzadan yasalgan 
narsalar juda chiroyli qilib bezatilgan. Bu davrda ishlangan buyumlardagi 
rasmlar odamlar rasm chizish bilan jiddiy shug‘ullanliklarini ko‘rsatib 
beradi. 
Qadimgi Misrda grafika va rasmkashlik san’atning bir turi sifatida 
shakllanib, juda erta taraqqiyot yo‘liga chiqib oldi. Haqiqiy rasmkashlik 
maktablari eng avval Misrda, so‘ngra Hindistonda va Xitoyda tashkil 
etildi. Qadimgi Misrda belgi-yozuvlar (iyerogliflar)ni yaratilishi tasviriy 
san’atni, ya’ni rasm chizishni yanada tez rivojlanishiga imkon beradi. 
Shunga ko‘ra Qadimgi Misr maktablarida rasm chizish har bir kishini 
doimiy mashg‘uloti bo‘lib qolgan. Qadimgi Yunonistonda rasm maktablari 
juda erta tashkil topdi. Yunon maktablarida asosiy e’tibor tabiatni chiroyli 
qilib tasvirlashga qaratilar edi. Rasm chizishda simmetriya, matematik 
hisobot, nisbatlar nazariyasi asosiy e’tiborda bo‘lardi. Bu maktablarda 
Pamfil, Melantiy, Pavziy, Appelass kabi mashhur rassomlar yetishib 
chiqdilar. Keyinchalik bu rassomlar ham o‘z maktablarini tashkil etdilar. 
Qadimgi Yunonlarning Buyuk allomasi bo‘lmish Arastu, - «Rasm fani 
bo‘yicha umumta’lim fanlarini birinchi bosqichida turadi va barcha 
fanlarni o‘rganishda asosiy vosita bo‘ladi» - deb ko‘rsatgan edi. Qadimgi 
Rimda tasviriy san’atga e’tibor juda yuksak darajaga ko‘tariladi. Qadimgi 
Rimda rasm chizish bilan barcha oristakratiya oilalari muntazam 
shug‘ullanar edilar. Yuqori tabaqa kishilarining ham asosiy mashg‘uloti 
rasm chizish bo‘lib qoladi. Chunki, rasm chizishni bilmaydigan shaxs va 
oila madaniyatsiz, o‘quvsiz, e’tiqodsiz hisoblanib, ularni kamsitilar edi. 
Hatto rasm chizishni bilmaydigan, uni o‘rgana olmaydigan shaxslar 
«qandaydir psixologik kamchilikka ega» - degan meditsina xulosasi ham 
berilar edi. Shu boisdan Sezar zamonida rasm chizishni bilmaydigan 
shaxslarni etuk darajada «rivojlanmagan», degan xulosa bilan mas’uliyatli 
davlat ishlariga olinmas edi. Hatto yuqori tabaqa oilalari uchun rasm 
chizish bilmaydigan shaxslarni kelinlikka yoki kuyovlikka olinmaydigan 
ham bo‘linadi. Shu boisdan barcha aristokratiya oilalari va ularni o‘g‘il-
qizlari eng avvalo rasm chizishga o‘rgatilar edi. Sezarni o‘zi ham etuk 
rangtasvirchi rassom, Aktavin Avgust esa me’mor-rassom bo‘lganligi xam 
bejiz emas edi. Eramizning XV-XVI asrlarda Italiyada «uyg‘onish davri» 
hukmronlik qiladi. XV asrga kelib Italiyada taraqqiyotning hamma sohalari 
bo‘yicha rivojlanish tezlashib ketadi. Bu davrda fan, san’at, madaniyat va 
ishlab chiqarishda g‘oyat kuchli ko‘tarilish sodir bo‘ladi. San’at va 

384 
adabiyotda realistik oqimlar vujudga keldi. Kitob bosish, yangi-yangi ijod 
ahli shakllandi. XV-XVI asrdagi Italiya bu o‘rinda birinchi bo‘lib, o‘zining 
barcha sohalari bilan oldinda boradi. San’at va madaniyat beqiyos rivoj 
topdi. Bu davrni Italiyalik san’atshunos rassom Jorj Vazarining, - «Italiyada 
san’at uzoq vaqtdan so‘ng yana uyg‘ondi» - iborasi bilan san’at tarixida 
«uyg‘onish davri» kategoriyasi vujudga keldi. Bu davrda Italiyada 
Leonarda Do Vinchi, Rafael, Mikelanjello kabi san’atni titan ijodkorlari 
etishib chiqdi. Ularning har biri o‘zlarini o‘ziga xos san’at maktablarini 
yaratdilar. Ularni ko‘pchiligi rasm chizishni turli sohalari bo‘yicha nazariy 
asoslarini ham yaratdilar. Leonarda Do Vinchi «plastik anatomiyani», 
«havoning chiziqli perespektivasini», Alberti «Perespektivani» nazariy 
jihatdan asoslab beradilar. Ammo butun san’at tarixi bo‘yicha rasm chizish 
uslubiyati bo‘yicha barcha nazariyotchilar cheklanib keldilar. Rasmni 
maktabda o‘qitish bo‘yicha biron bir uslubiy xulosa bera olmadilar. 
Tasviriy san’atni maktabda o‘qitilishi bo‘yicha faqat XVI-XVII 
asrlarda bir qator pedagog olimlar shug‘ullana boshladilar. Buyuk Chex 
pedagogi YA.O.Komenskiydan (1592-1670) boshlab, Jon Lokk (1632-1404), 
Russo (1712-1778), Didro (1713-1784), Pestalotssi (1746-1827) K.D.Ushinskiy 
kabi pedagoglar maktabda tasviriy san’atni o‘qitish bo‘yicha o‘zlarini 
dastlabki qarashlarini berdilar. Ular rasm o‘quv predmetini maktab 
umumta’lim fanlari qatoriga kiritib, bolani garmonik tarbiyasidagi roliga 
katta baho berdilar. Pestalotsiyning shogirdi Petr Shmit I bo‘lib, «Rasm 
mexanik mashqdan iborat», - degan nazariyaga zarba beradi. U, - «Rasm 
o‘quvchi tafakkurini va tasavvurini o‘stiruvchi asosiy omil yoki u aql 
gimnastikasidir»,- degan ilmiy xulosani beradi.
Yana u rasmni o‘kitishda 
ko‘chirish metodini tanqid qiladi. 1835 yilda Parijda aka-uka Dyupyular 
(Aleksandr va Ferdenantlar) bepul rasm maktabini tashkil etdilar. 
1870 yili Rus Badiiy Akademiyasi qoshida rasm o‘qituvchisi 
tayyorlaydigan kurs tashkil etiladi. Bu komisiya sostavida N.Ge, 
I.Kramskoy, P.Chistyakov kabi yetuk rassomlar ish olib boradilar. XX asr 
boshlaridan AQSH, Italiya, Germaniyada ham o‘rta umumta’lim 
maktablarida rasm fanini o‘qitilishi yo‘lga qo‘yiladi. Tasviriy san’atni 
o‘qitilishi bo‘yicha 1955 yilda Lunda (Shvetsiya), 1958 yilda Bazella 
(Shvetsiya) 1960 yilda Maniles (Philippin), 1966 yilda (Chexoslovakiya), 
1972 yilda Germaniyada, 1982 yilda Chexoslovakiya kabi mamlakatlarda 
xalqaro simpoziumlar o‘tkazilib kelindi. 

Download 5,14 Mb.