398
MUSIQA DARSLARINI MATEMATIK TA’LIMOT ORQALI
SINTEZLASHTIRISH
Ruziyeva Xosiyat Rasulovna
Buxoro davlat pedagogiga instituti, musiqa ta’limi
va san’at ta’lim yo‘nalishi I bosqich magistri.
Annotatsiya:
Ushbu maqola zamonaviy ta’lim sohasida, integrativ usullar orqali
o‘qitish metodlari qamrab olingan. Musiqa darslarini yengil tarzda aniq fanlar orqali o‘tish
choralari, ta’limda qollanayotgan fan darsliklarida differensialar yo‘kligi aytib o‘tilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
intergatsiya, differensial, individual, sistema, ritm/interval, sintez,
statistika
Tarixdan keladigan bo‘lsak, buyuk mutafakkir olimlar ya’ni, musiqa
va san’atga o‘z hissasini qo‘shgan allomalar juda qo‘plab edi. Lekin orasida
matemaka dunyosi alohida o‘rinni egalladi. Bu kabi aniq fan asoschilari
bo‘lmish yunon olimi Pifagor va sharq mutafakkiri
Al-Xorazmiylar yetuk
musiqachi ham sanaladi. Chunki ularning sanoq sistemasi orqali yuzaga
kelgan biz bilgan nota yuli, musiqa ritmi, tovush tebranishi, intervallar va
barcha ijro sistemasi aynan sanoq orqali paydo bo‘ldi. Zamonaviy o‘qitish
usullarining yana bir jihati shundaki, o‘quvchilarga mutlaqo yot bo‘lgan
fan to‘g‘risida ularning sevimli darslari orqali sintezlashtirish. YA’ni
musiqa fanlarining ba’zi bir darsliklari to‘g‘risida o‘quvchilarga ilk
sinflarida o‘tiladigan matematiqa fani orqali differensiallik yo‘qligini
takidlab, ularni o‘rganishga undash bo‘ladi. Ko‘plab musiqa dargohida
qadam qo‘yadigan o‘quvchi talabalar to‘g‘ridan to‘g‘ri dars tushuntirish
metodini o‘zlashtirishi qiyinroq kechadi. Ayniqsa, ihtisoslashtirilgan
musiqa-maktablarida o‘quvchilar tomonidan
fanni qabul qilish yengil
kechmaydi. Chunki asosan o‘quvchilar qabul sistemasi ikkinchi sinfdan
yaxshi
ekanligini
statistik
ma’lumotlarda
belgilangan.
Zero,
ihtisoslashtirilgan musiqa-maktablarida beshinchi sinfdan boshlab o‘qitish
yo‘lga qo‘yilgan. Qolaversa barcha o‘quvchilar ham, musiqa maktablarida
tahsil olmagan. Demak, bu o‘quvchilarning boshqa musiqa maktablarida
o‘zlashtirgan bolalardan tushunchaga ega bo‘lishi oz muncha keyinroqqa
surildi. Xo‘sh avvalo qaysi yo‘llar orqali musiqa bilimini singdirish
mumkin deb ko‘p o‘yga kolmaymiz. Demak, musiqa asosi sanalmish
matematika fani bo‘lsa, unda matetmatik sanoqlardan boshlaymiz. Biz
bilamizki barcha maktab yoshdagi o‘quvchilar
ilk sinflaridanoq sanoq va
matematika darsliklaridan saboq olganlar. Ilk tanishuvi bu albatta
qo‘shish(+) va ayirish(-) demakdir. Xo‘p bu haqda tushunchalar mavjud.
Undan keyingi o‘rinda albatta misollar, ko‘paytirish va bo‘lishlar.
Notalardan misollar tuzish va uni yechish, yokida masalalar tuzish
bosqichi o‘rin egallaydi. Bizning asosiy vazifamiz qanday usul bo‘lmasin
399
uning bola o‘zlashtira olishiga ko‘maklashishimiz zarur. To‘g‘ri ba’zi bir
iste’dodli, tanlanib olingan o‘quvchilar bu kabi fanlardan xabar
topmaganlari aniq. Ammo musiqa negizi
bu avvalo musiqa nazariyasi
orqali o‘larning musiqa tushunchalarini boyitamiz. Hatto solfedjio fani
xam nota sanog‘ini talab qiladi. Misol uchun notani son (raqam) tarzida
olsak 1+1+1+1 butun nota cho‘zimi 4 raqami hosil bo‘ladi. Undan tashqari
Pifagorning karra jadvali tarzida xam o‘zlashtirishi mumkin. Keyinchalik
intervallarni o‘rganing davrida ushbu karra jadvali juda as qotadi. Misol
uchun 9 sonini asos qilib olsak, 1 2 3 4 9 5 6 7 8 9 dan ayirsak 1 ni bu
demak sof1 degani va qolgan 8 soni sof8 yoki 9-7=2
bu demak sekunda
uning 7 soni septima ya’ni qoida bo‘yicha sof-sofga, katta-kichikka,
ortirilgan kamaytirilganga qarab yo‘naladi. Undan ortiq intervallarining
negizi qilib 16 raqamini olamiz. Har bir ortirilgan kamaytirilganlarni, katta
kichiklarni bir biriga qo‘shib yoki ayrib asosni topish mumkin. Oddiy
misollar, keyinchalik qiyinlashib boraveradi. Bu kabi misollar orqali
boshqa bir soha vakillariga ham tushuntirib, anglata olish mumkin. Sohani
qanchalik yengil usullar orqali o‘rgatilib borilsa, ko‘plab
qiziqish va
talablar ortib boradi. Insonning ruhiyati o‘zi, yengillikni istaydi va qabul
qilishi ham shu tarzda bo‘ladi. Inson ongi zo‘riqish, majburiyatni qabul qila
olmaydi. Shuning uchun musiqani boshqa aniq fanlar orqali ham
o‘qitishimiz kerak. Keyinchalik, albatta shu turdagi metodlardan
foydalanishimiz yangi O‘zbekiston taraqqiyotini yanada rivojlantiradi. Bu
integratsiyalar orqali boshqa davlatlardan ham talablar va o‘quv dasturiy
qo‘llanmalar ijrosi amalga oshiriladi. Albatta
aniq fanlarimizdan fiziqa
dasturida ham musiqa orqali sintezlashtirilgan paragraflar ham tuzish
kerak. “Bolaning miyasi shunday miyyaki, chunonchi..... bizning musiqa
tili bilan aytganda alohida paragraf”- deydi A.Qahhor asridan. Musiqaning
ko‘plab xossa xususiyati bu albatta fizika fani bilan xam bog‘liqdir. Chunki
ovoz tebranishi yokida ijro tartibi negizida fizik holatlarni kuzatishimiz
mumkin. Musiqa tinglab ilhob olish xodisasi ham fizik tartibda bizga yetib
keladi. Torning tebranishi fizik holat emasmi,
yokida inson ovozi havoda
sayqallanib quloqqa yetib keladi.
Algebra fanimiz ham bu kabi aniq fan dasturlaridan mustasno emas.
Musiqiy harfiy sistemamiz orqali buni tushuntira olishimiz mumkin. Masal
“Quvnoq g‘ozlar” asaridan misol tuzamiz:
