O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat pedagogika instituti

398 
MUSIQA DARSLARINI MATEMATIK TA’LIMOT ORQALI 
SINTEZLASHTIRISH 
Ruziyeva Xosiyat Rasulovna 
 Buxoro davlat pedagogiga instituti, musiqa ta’limi 
va san’at ta’lim yo‘nalishi I bosqich magistri. 
Annotatsiya: 
Ushbu maqola zamonaviy ta’lim sohasida, integrativ usullar orqali 
o‘qitish metodlari qamrab olingan. Musiqa darslarini yengil tarzda aniq fanlar orqali o‘tish 
choralari, ta’limda qollanayotgan fan darsliklarida differensialar yo‘kligi aytib o‘tilgan.
Kalit s
o‘
zlar: 
intergatsiya, differensial, individual, sistema, ritm/interval, sintez, 
statistika 
Tarixdan keladigan bo‘lsak, buyuk mutafakkir olimlar ya’ni, musiqa 
va san’atga o‘z hissasini qo‘shgan allomalar juda qo‘plab edi. Lekin orasida 
matemaka dunyosi alohida o‘rinni egalladi. Bu kabi aniq fan asoschilari 
bo‘lmish yunon olimi Pifagor va sharq mutafakkiri Al-Xorazmiylar yetuk 
musiqachi ham sanaladi. Chunki ularning sanoq sistemasi orqali yuzaga 
kelgan biz bilgan nota yuli, musiqa ritmi, tovush tebranishi, intervallar va 
barcha ijro sistemasi aynan sanoq orqali paydo bo‘ldi. Zamonaviy o‘qitish 
usullarining yana bir jihati shundaki, o‘quvchilarga mutlaqo yot bo‘lgan 
fan to‘g‘risida ularning sevimli darslari orqali sintezlashtirish. YA’ni 
musiqa fanlarining ba’zi bir darsliklari to‘g‘risida o‘quvchilarga ilk 
sinflarida o‘tiladigan matematiqa fani orqali differensiallik yo‘qligini 
takidlab, ularni o‘rganishga undash bo‘ladi. Ko‘plab musiqa dargohida 
qadam qo‘yadigan o‘quvchi talabalar to‘g‘ridan to‘g‘ri dars tushuntirish 
metodini o‘zlashtirishi qiyinroq kechadi. Ayniqsa, ihtisoslashtirilgan 
musiqa-maktablarida o‘quvchilar tomonidan fanni qabul qilish yengil 
kechmaydi. Chunki asosan o‘quvchilar qabul sistemasi ikkinchi sinfdan 
yaxshi 
ekanligini 
statistik 
ma’lumotlarda 
belgilangan. 
Zero, 
ihtisoslashtirilgan musiqa-maktablarida beshinchi sinfdan boshlab o‘qitish 
yo‘lga qo‘yilgan. Qolaversa barcha o‘quvchilar ham, musiqa maktablarida 
tahsil olmagan. Demak, bu o‘quvchilarning boshqa musiqa maktablarida 
o‘zlashtirgan bolalardan tushunchaga ega bo‘lishi oz muncha keyinroqqa 
surildi. Xo‘sh avvalo qaysi yo‘llar orqali musiqa bilimini singdirish 
mumkin deb ko‘p o‘yga kolmaymiz. Demak, musiqa asosi sanalmish 
matematika fani bo‘lsa, unda matetmatik sanoqlardan boshlaymiz. Biz 
bilamizki barcha maktab yoshdagi o‘quvchilar ilk sinflaridanoq sanoq va 
matematika darsliklaridan saboq olganlar. Ilk tanishuvi bu albatta 
qo‘shish(+) va ayirish(-) demakdir. Xo‘p bu haqda tushunchalar mavjud. 
Undan keyingi o‘rinda albatta misollar, ko‘paytirish va bo‘lishlar. 
Notalardan misollar tuzish va uni yechish, yokida masalalar tuzish 
bosqichi o‘rin egallaydi. Bizning asosiy vazifamiz qanday usul bo‘lmasin 

399 
uning bola o‘zlashtira olishiga ko‘maklashishimiz zarur. To‘g‘ri ba’zi bir 
iste’dodli, tanlanib olingan o‘quvchilar bu kabi fanlardan xabar 
topmaganlari aniq. Ammo musiqa negizi bu avvalo musiqa nazariyasi 
orqali o‘larning musiqa tushunchalarini boyitamiz. Hatto solfedjio fani 
xam nota sanog‘ini talab qiladi. Misol uchun notani son (raqam) tarzida 
olsak 1+1+1+1 butun nota cho‘zimi 4 raqami hosil bo‘ladi. Undan tashqari 
Pifagorning karra jadvali tarzida xam o‘zlashtirishi mumkin. Keyinchalik 
intervallarni o‘rganing davrida ushbu karra jadvali juda as qotadi. Misol 
uchun 9 sonini asos qilib olsak, 1 2 3 4 9 5 6 7 8 9 dan ayirsak 1 ni bu 
demak sof1 degani va qolgan 8 soni sof8 yoki 9-7=2 bu demak sekunda 
uning 7 soni septima ya’ni qoida bo‘yicha sof-sofga, katta-kichikka, 
ortirilgan kamaytirilganga qarab yo‘naladi. Undan ortiq intervallarining 
negizi qilib 16 raqamini olamiz. Har bir ortirilgan kamaytirilganlarni, katta 
kichiklarni bir biriga qo‘shib yoki ayrib asosni topish mumkin. Oddiy 
misollar, keyinchalik qiyinlashib boraveradi. Bu kabi misollar orqali 
boshqa bir soha vakillariga ham tushuntirib, anglata olish mumkin. Sohani 
qanchalik yengil usullar orqali o‘rgatilib borilsa, ko‘plab qiziqish va 
talablar ortib boradi. Insonning ruhiyati o‘zi, yengillikni istaydi va qabul 
qilishi ham shu tarzda bo‘ladi. Inson ongi zo‘riqish, majburiyatni qabul qila 
olmaydi. Shuning uchun musiqani boshqa aniq fanlar orqali ham 
o‘qitishimiz kerak. Keyinchalik, albatta shu turdagi metodlardan 
foydalanishimiz yangi O‘zbekiston taraqqiyotini yanada rivojlantiradi. Bu 
integratsiyalar orqali boshqa davlatlardan ham talablar va o‘quv dasturiy 
qo‘llanmalar ijrosi amalga oshiriladi. Albatta aniq fanlarimizdan fiziqa 
dasturida ham musiqa orqali sintezlashtirilgan paragraflar ham tuzish 
kerak. “Bolaning miyasi shunday miyyaki, chunonchi..... bizning musiqa 
tili bilan aytganda alohida paragraf”- deydi A.Qahhor asridan. Musiqaning 
ko‘plab xossa xususiyati bu albatta fizika fani bilan xam bog‘liqdir. Chunki 
ovoz tebranishi yokida ijro tartibi negizida fizik holatlarni kuzatishimiz 
mumkin. Musiqa tinglab ilhob olish xodisasi ham fizik tartibda bizga yetib 
keladi. Torning tebranishi fizik holat emasmi, yokida inson ovozi havoda 
sayqallanib quloqqa yetib keladi. 
Algebra fanimiz ham bu kabi aniq fan dasturlaridan mustasno emas. 
Musiqiy harfiy sistemamiz orqali buni tushuntira olishimiz mumkin. Masal 
“Quvnoq g‘ozlar” asaridan misol tuzamiz: 

Download 5,14 Mb.