O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat pedagogika instituti

395 
aylantirish bajarilgunga qadar qanday proyeksiyalansa, tekislikni 
aylantirib, biror tekislikka jipslashtirgandan keyin ham shunday 
proyeksiyalanadi. 
Internet manzillar: 
http://chizmachilik.uz/T0.67767040371969230.639860142584715.pdf 
ELEMENTAR MUSIQA NAZARIYASI FANINI FIZIKA FANI 
ORQALI SINTEZ TARZDA O‘TISH 
Ruziyeva Xosiyat Rasulovna 
Buxoro davlat pedagogiga instituti, musiqa ta’limi 
va san’at ta’lim yo‘nalishi I bosqich magistri. 
Annotatsiya: 
Maqolamiz orqali aniq fan tarkibiga kiruvchi fizika fani darslarini, musiqa 
bilan bog‘lagan holda, olib borish jarayoni haqida aytib o‘tilgan. Ikki qiziqarli fanni bir-biriga 
bog‘liqligi va o‘ziga xos xususiyatlarini keltirib o‘tilgan. Aniq fanni sintezlashtirilgan holda 
o‘tilishi taklifi berilgan. 
Kalit s
o‘
zlar: 
Креатив, парагриф, метод, частота, мувофиқ, дастур, тебраниш, 
диапазон, синтез. 
Fizika va musiqa bir biri bilan xamoxang tarzda bog‘lik bir fandir. 
Nima uchun? kabi savollarga bugungi maqolamizda ko‘rib chiqishimiz 
mumkin. Bu kabi savol va muhokamalar ko‘pgina bo‘lib, ammo uning 
negizini misollar ko‘rsatib, yoki uni bir fanning dasturiga ko‘rsatib 
ulgurishmadi. 
Vaholanki, 
bugungi 
kunimizda, 
ya’ning 
Yangi 
O‘zbekistonning dolzarb mavzularidan biri bo‘lgan, dars o‘tish 
metodlarining yangicha, noodatiy shakllarda o‘tilishi talab etilmoqda. 
Demak har bir fan dasturida yoki paragrifida kreativlik, mavzularning bir-
biridan o‘zgacha rangbarangligi mavjud bo‘lishiga fan ustozlarining 
alohida dasturlar tuzishlarida e’tibor berilmoqda. Chunki xozirgi yosh 
avlodni yangilikka intiluvchanligini, qiziquvchan bo‘lishini va fanga faol 
qatnashishini ta’minlash biz o‘kituvchilar zimmasidadir. Bundan keyin 
aniq fan dasturlariga iloji boricha albatta musiqa yoki san’at turining 
boshqa bir faoliyati bilan bog‘lansa maqsadga muvofiq bo‘lgan bo‘lardi. 
Nimaga aynan musiqa yoki san’at turlari. Chunki xozirda bir bolalarning 
bilimga chanqoqligi, izlanuvchanligi yosh avlodni fanga qizikishi keskin 
pasayib bordi. Agarda noodatiy dars usublari mavjud fan bo‘lsa, yanada 
qishiqish oshaveradi deb o‘ylaymiz. Hamda musiqa fani inson ongini, 
ruhiyatini tinch sokinlashtiradi. Ma’naviy dam olish imkonini bera oladi. 
Fanni o‘zlashtirishi bilan birga madaniy hordiq ham olishadi. 

396 
Har bir fan singari fizika fanining ham o‘z murakkabligi mavjud 
bo‘lib, bu kabi aniq fanni o‘quvchilar yaxshiroq ilg‘ab olishlariga misollar 
keltirib, yetkaza olish, fan o‘qituvchisining mas’uliyati, vazifasi 
hisoblanadi. Shuning uchun musiqa fanida yaqqol fizikaviy hodisalarni 
uchratishimiz mumkin. Xush zimmasida bu kabi vazifalari bo‘lgan fan 
o‘qituvchilari darslari davomida musiqa asbolari bilan tanishtirib, ularning 
ovozni qandan usulda qaytishi tebranishi singari misollar ko‘rsatib 
berishlari shart.
Musiqadagi har bir ovoz balandligi, tovush tebranishi, ritm, tovush 
chastotasi, tovush qaytishi kabi ko‘plab misollariga guvoh bo‘lamiz. Bu 
fizikaviy holat va hodisalar natijasida kuy, musiqa va ashulalar yaraladi. 
Har bir musiqiy ovoz tebranishi yoki tovush qator, tovush pardalar bu 
barchasi fizik hodisa demakdir.
Musiqa cholg‘u asboblarining barchasida tovush 
balandligining pardalari, diapazoni va tovush to‘lqinini 
ko‘rishimiz mumkin. Hozirda ko‘paygan barcha elektron 
musiqa cholg‘u asboblari ham urmadan torli-chertma 
asbobda bo‘lgan tovushlar to‘lqini fizikaning asosiy 
qismidir. Musiqa ritmini his qilish va to‘g‘ri 
sanoq tartibiga solish uchun bizga metronom 
asbobi yaratildi. Ko‘p hollarda metronom 
vazifasini oyoq yoki qo‘llarni birbiriga urish 
natijasida hosil qiladi. Bu demak musiqiy 
idrok natijasida hosil bo‘ladi. YA’ni metronomni his qilgan holda ritm 
usuli beriladi. Metronom tovushi go‘yoki soat chiqqilashi singaridir. Har 
bir urilgan zarba ya’niy stolga qo‘l orqali bir marotaba urib, so‘ng bir nafas 
olgandan keyin, yana bir marotaba urish oddiy usul hisoblanadi. 
Keyinchalik oyoq orqali ham bu usulni qo‘llab ko‘rish mumkin. 
Deyarli barcha o‘quvchi ritmni his qila oladi, ammo uni tushuntira 
olish uchun bizga musiqiy did lozim. Bu borada bizning milliy musiqamiz 
tayanch bo‘la oladi. Milliy maqom ko‘ylarining barchasi usul orqali 
yangraydi. Usul yaqqol yorqin ko‘rinishda bayon etilgan. Doira musiqa 
asbobi yurak dinamiqasi singari maqom ashulasining ritmini beradi.

397 
Demak shu ritmni ham, fizik hodisaligini va uni biz qo‘log‘imizga 
kelib tushgan ovozlar orqali his qila olamiz.
 
Inson tomonidan qilingan har bir harakati aslida bu fizika. Bu juda 
ham qiziqarli va kerakli fanni, ayrim hollarda anglash qiyinroq kechadi. 
Misollar keltirib o‘tilgan darslar esa inson miyasiga yaxshi o‘rnashib 
qoladi. Fanni qanchalik qiziqarli o‘tib va yetib borishini onsonroq qilib 
ta’minlar ekanmiz, o‘quvchi qiziqib fanga mehri yanada oshib boraveradi. 
Hozirgi yosh avlodning tinglash va uqish formulasi, ko‘rish sezgisiga 
nisbatan pasayganligi sabadan bunday metodlarda o‘tilgan fanlarni maroq 
bilan ilg‘ab olishadi. Kitobdagi o‘qiganlarini emas, amaliyotda 
ko‘rilganlarini esda saqlashadi. Maqsadimiz o‘sib kelayotgan yosh avlodni 
musiqiy nozik didda tarbiyalash. O‘zida kereativ g‘oyalari mavjud 
bo‘lishini, sinchkov izlanuvchi yetishib chiqishini ta’minlashdir. Ahir 
kelajagimiz yoshlar qo‘lidadir. Qolaversa nafaqat musiqa bilim 
dargohlardagi o‘quvchi bolajonlar, balki o‘rta maktab o‘quvchilari ham 
musiqa kabi fanlarda ogoh bo‘lishlarini istaymiz. 

Download 5,14 Mb.