15
T.
Yopishqoqlik
deb real suyuqliklar bir qatlamining boshqa qatlamga
to`sqinlik qilish qobiliyatiga aytiladi. Bir qatlamning ikkinchi qatlamga nisbatan
harakatida sirtga urinma yo’nalgan ichki kuchlar yuzaga keladi. Bu kuchlar
qatlamlar tegib turgan yuzaga va tezlik gradiyentiga to’g’ri proporsionaldir, ya’ni
X
V
F
(2.6 )
Bu yerda
- suyuqlik tabiatiga bog’liq bo’lgan kattalik bo’lib,
dinamik
yopishqoqlik
yoki yopishqoqlik deyiladi. Yopishqoqlik koeffisentining o’lchov
birligi Paskal. sekund bo’lib, bu lominar oqim uchun tezlik gradiyenti 1 m
2
da 1
m/s ga o’zgaradigan va 1 m
2
yuzasida 1 N kuch hosil bo’ladigan modda dinamik
yopishqoqligiga teng. Yopishqoqlik qanchalik katta bo’lsa,
unda shuncha katta
ichki kuchlar yuzaga keladi va u ideal suyuqlikdan shuncha farq qiladi.
Yopishqoqlik haroratdan bog’liq bo’lib, suyuqlik va gazlar uchun turlichadir.
Suyuqliklar uchun harorat oshganda
kamayadi, gazlarda esa teskari holat yuz
beradi. Suyuqlik yopishqoqligini aniqlash katta ahamiyatga ega bo’lib bir qancha
usullar mavjud. Biz Puazeyl usulini qarab chikamiz. Bu usulda suyuqlik kichik
kopelyarda oqib o’tish vaqti aniqlanadi va formula yordamida yopishqoqlik
aniqlanadi. Suyuqlik yoki gazning nay orqali o’tishi uchun ma’lum bosimlar farqi
bo’lishi zarur.
Suyuqlik hajmi
V
nay uzunligi
uchlaridagi bosimlar farqi
P
va
suyuqlikning oqib o’tish vaqti orasidagi bog’lanish Puazeyl formulasi bilan
ifodalanadi.
8
4
P
r
V
(2.7)
Bund r - nay radiusi. (2.7) ifoda yordamida yopishqoqlikni aniqlash uchun oqim
lominar bo’lishi kerak. Turbulent oqim uchun Puazeyl formulasi o’rinli emas.
Odatdagi hollarda oqim lominar bo’lishi uchun nay diametri kichik bo’lishi zarur.
Yopishqoq suyuqlikni to’la xarakterlaydigan kattalik
kinematik yopishqoqlikdir
(2.8)
Bunda
- suyuqlik zichligi.
P
,
,
kattaliklarni
aniqlash qiyin, shuning uchun
taqqoslash
usulidan
foydalaniladi.
Yopishqoqlikni aniqlovchi qurilmaga
viskozimetrlar deyiladi. Bu usulda bir xil hajmdagi yopishqoqligi ma’lum va
yopishqoqligi noma’lum suyuqliklar oqib o’tish vaqti taqqoslanadi. U holda
kinematik yopishqoqlik
o
o
(2.9)
ifoda orqali hisoblanadi. Bunda
va
o
mos ravishda noma’lum va etalon
suyuqliklar
kinematik yopishqoqligi,
va
o
lar esa bu suyuqliklar uchun oqib
o’tish vaqti, (3.9) ifoda yordamida kinimatik yopishqoqlik aniqlanadi. Ko’pchilik
viskozimetrlarda etalon suyuqlik sifatida suv olinadi va uning oqib o’tish vaqti va
kinematik yopishqoqligi viskozametr doimiysi sifatida beriladi. Shu sababli faqat
noma’lum suyuqlik oqib o’tish vaqtini aniqlash bilan yopishqoqlikni o’lchash
mumkin. Molekulalar harakati temperaturadan bog’liq ekan, u holda yopishqoqlik
16
ham temperaturadan bog’liqdir. Suyuqliklar uchun yopishqoqlik temperatura oshsa
kamayadi. Qonning yopishqoqligi 37
o
C da 4.10
-3
Pa.s ga teng. Qonning oqish
tezligi kichik bo’lganligi uchun uni lominar oqim deb olish mumkin. Qon
molekulalari va arteriya devorlari orasida ishqalanish tufayli arteriya chetlarida
oqim nolga teng. Arteriya markazida tezlik eng katta bo’ladi. Demak arteriya
devorlari oldida bosim katta va tezlik kichik bo’lganligi uchun qon to’qimalari
arteriya markaziga itariladi. Agarda biror sababga ko’ra arteriya devorlari
qalinlashsa kukrak qafasida og’rik paydo bo’ladi. Buning natijasida arterioskliroz
yuzaga kelishi mumkin. Bundan qutilish uchun organizmga
nitroglisirin yuborish
kerak. Yuqorida aytilganidek haroratning o’zgarishi qon yopishqoqligining ham
o’zgarishiga olib keladi. Boshqacha aytganda harorat oshsa qonning yopishqoqligi
kamayadi, lominar oqim turbulent oqimga o’tadi va qon harakat tezligi oshadi.
Lominar oqim oddiy bo’lib tezlik kichik bo’lganda yuz beradi. Agarda tezlik oshsa
oqim turbulent holatga o’tadi. bu o’tish chegarasi o’lchamsiz kattalik Reynold soni
orqali aniqlanadi.
DV
R
e
(2.10)
Bunda
D
- truba diametri,
- suyuqlik zichligi, agarda bu son 2000 dan
kichik bo’lsa truba orqali oqim lominar, bundan katta bo’lsa turbulent oqim
bo’ladi. Arteriyada qon oqimi uchun bu sonning qiymati 800 ga teng,
demak
Reynold soni 800 dan katta bo’lsa organizmda patologik o’zgarishlar yuz beradi.
Yurak va qon tomirlari yopiq biofizik sistemadir. Yurak nasos rolini
bajaradi.
1
2
3
4
5
6
7
Юрак
R
D
C
U
Yurak va qon tomirlari tuzilishi, hamda yurak faoliyatini o’rganish elektron
sxemasi: u-elektr kuchlanish, D-diod, C-kondensator,
R- rezistor
Yurakni kuchlanish manbai U deb olsak, yurak klapani D diod rolini
o’ynaydi, ya’ni bir tomonga ochiladi xolos. Kondensator
yarim davr ichida
zaryadlanadi, yarim davr ichida esa R orqali razryadlanadi. Kondensatorning roli
qon bosimining tebranishlarini tekislashdir. Qon tomirlarini tarmoqlangan
naychalar sifatida olish mumkin. Suratda 1-2 aorta, 2-3 arteriyalar, 3-4 arteriolalar,
4-5 kopelyarlar, 5-6 venulalar, 6-7 venalardan iborat. Yurak muskullarining
qisqarishida
