45
saxarometrlar, fotosintez, zagar.
Fotoeffekt, fotoeffektning qizil chegarasi,
fotoelement, issiqlik nurlanishi, absolyut qora jism, fotosintez,
Optika
– grekcha optos – ko’rish degan ma’noni bildiradi.. XVII asrda
yorug’likning to’lqin (Gyuygens) va korpuskulyar (Nyuton) nazariyalari paydo
bo’ldi. XVIII asrda korpuskulyar nazariya ko’proq g’alaba qilgan bo’lsa, XIX
asrda to’lqin nazariyasi oldinda bo’ldi. Lekin to’lqin «Dunyo efirida»
tarqaladi
degan fikr noto’g’ri edi. Maksvell elektromagnit to’lqinlar nazariyasini
yaratgandan so’ng «Dunyo efiri»ga hojat qolmadi. Maksvell nazariyasini Fizo
(1849 y), Fuko (1850) va Maykelson (1881 y) tajribalari tasdiqladi. Lebedev esa
(1899 y) yorug’likning bosimini o’lchadi.
Shu davrda yana fotoeffekt, Kompton
effekt va boshqa hodisalarning ochilishi elektromagnit to’lqinlar nazariyasi bilan
tushuntirib bo’lmadi. Faqatgina 1900 yili Plak kvant nazariyasini yaratgandan
so’ng va Eynshteynning yorug’lik kvant nazariyasi e’lon qilingandan so’ng bu
qarama-qarshilik barham topa boshladi. Eynshteyn nazariyasiga binoan yorug’lik
fotonlar oqimidan iborat deb faraz qilindi. Bu nazariyani N.Bor (1913), Shredenger
(1925), Fok (1957), Feyman (1949 y) yoqlab chiqdi. Hozirgi davrda yorug’lik
to’g’risidagi ikkala ta’limot ham o’rinli ekani va korpuskulyar – to’lqin dualizmi
haqida gap yuritiladi.
Geometrik optikaning to’rtta qonuni mavjud.
1.
Yorug’lik bir jinsli optik muhitda to’g’ri chiziq bo’ylab tarqaladi.
Bunga
yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalish qonuni deyiladi.
2.
Yorug’lik nurining mustaqillik qonuni. Yorug’lik to’lqinlari bir-biri bilan
kesishganda ular bir-biriga halaqit bermaydi.
3.
Qaytish qonuni. Qaytgan nur, tushuvchi nur va ikki muhit chegarasiga
o’tkazilgan normal bir tekislikda yotadi.
Tushish burchagi qaytish
burchagiga tengdir.
4. Yorug’likning sinish qonuni. Tushuvchi nur, singan nur va ikki muhit
chagarasiga o’tkazilgan normal bir tekislikda yotadi. Tushish burchagi
sinusining sinish burchagi sinusiga nisbati berilgan moddalar uchun doimiy
bo’lib ikkinchi muhitning birinchi muhitga nisbatan sindirish ko’rsatkichi
deyiladi.
21
2
1
n
Sini
Sini
(4.1)
Barcha nuqtalarida yorug’likning tarqalish tezligi bir xil bo’lgan muhitga optik bir
jinsli muhit deyiladi.
Muhitning absolyut sindirish ko’rsatkichi deb, yorug’likning
vakuumdagi C
tezligining moddadagi V tezligiga nisbatiga aytiladi.
V
C
n
(4.2)
U holda (4.1) ga asosan
2
2
C
n
1
1
C
n
Ya’ni,
2
1
1
2
1
2
2
1
V
V
n
n
Sini
Sini
46
Sindirish ko’rsatkichi yorug’likning muhitga tushganda tezligining qanchaga
kamayishini ko’rsatar ekan. i
1
= 0 bo’lsa, i
2
= 0 bo’ladi, demak ikki muhitning
ajralish chegarasiga normal tushuvchi nur sinmaydi. Sindirish ko’rsatkichining
kattaligi optik zichlikni ko’rsatadi.
Yer atmosferasi bir jinsli emas, shu sababli uning sindirish ko’rsatkichi Yer
sirtidan ko’tarilgan sari kamayib bordai. Shuning uchun yorug’lik Yerga kelguncha
parallel qatlamlarda sinib qabariqlanadi. Bu hodisaga
