Gidrogalogenlash. Diyen uglevodorodlariga gidrogalogenlarning birikishi ham yuqor eslatib o’tilgan qonuniyatlarga muvofiq boradi:
1,2-бирикиш
CH2= CH – CH = CH2
CH3– CHCl – CH = CH2
CH3 – CH = CH – CH2Cl
ar)
asi an
Diyen sintezi. Diyenlar tuzilishida kamida bitta qo’shbog’ tutgan birikmalar (diyenofill bilan o’zaro birikib, yopiq zanjirli birikmalarni hosil qiladilar. Bu reaksiyani Dils va Alder reaksiy deyiladi. Bu reaksiyaning ahamiyati katta bo’lganligi uchun reaksiyani kashf etgan va o’rgang olimlar ikki martta Nobel mukofoti olishga sazovor bo’lganlar.
Uglevodlarning sinflanishi
CH2
CH +
CH
CH2
CH – C N
C N
sha an
oladilar. Bunda bir molekula 1,2-birikish, ikkinchi molekula 1,4-birikish bo’yicha ta’sir etadi. Qism har ikki molekulani 1,4-birikishi bo’yicha ta’sir etishi ham mumkin:
CH2
CH +
CH
CH 2
CH 2
CH – CH = CH 2
1,2-1,4-
бирикиш
CH = CH 2
ida
,4-
Polimerlanish. Diyen uglevodorodlari ishqoriy metallar metalloorganik birikmalar ishtirok polimerlanib yuqori molekulali birikmalar – kauchuk hosil qiladilar. Polimerlanish ham 1,2-1,4 va 1 1,4-ko’rinishlarda borishi mumkin:
lar
K a u ch u k. Diyen uglevodorodlarining polimerlanishi natijasida hosil bo’ladigan birikma kauchuk deyiladi. Kauchuklar 2 turga – tabiiy va sintetik kauchuklarga bo’linadilar.
biy
urt an
osil uk adi,
on
Kauchuk xalq xo’jaligining turli-tuman sohalarida ishlatiladi, u rezinaning asosiy tarki qismini tashkil qiladi. Kauchukdan rezina tayyorlash uchun unga ma`lum miqdorda oltingug qo`shib ishlanadi. Bundan tashqari to`ldirgichlar, stabilizatorlar, aktivatorlar, qotiruvchilar, ba`z bo`yoqlar ham qo`shiladi. Kauchukka 32 prosentga qadar oltingugurt qo`shilganda qattiq modda h bo`ladi va u ebonit deb ataladi. Ebonit elektrotehnikada izolyator sifatida ishlatiladi. Kauch benzinda, benzolda, uglerod sulfidda yaxshi eriydi, past temperaturada mo`rt bo`lib qol qizdirilganda esa yopishqoq holga keladi. Uning organik erituvchilarda eruvchanligi chiziqsim tuzilgan yuqori molekulyar birikma ekanligidan dalolat beradi.
`ni ini
Kauchukka qotiruvchi (oltingugurt) qo`shilganda qattiq holga o`tishi, ya vulkanizasiyalanishi chizmqsimon tuzilishdagi polimerning to`rsimon tuzilishiga aylanganlig ko`rsatadi. To`rsimon tuzilishili polimerlar erituvchilarda erimaydi, qizdirilganda suyuqlanmaydi.
on da
biy bli
Tabiiy kauchuk. Tabiiy kauchuk tropik mamlakatlarda o`sadigan ba`zi darahtlarning sutsim shirasidan olinadi. Masalan, Janubiy Amerikada o`sadigan gveya, gvayulla daraxtlari va O`rta Osiyo o`sadigan ko’k sagiz, tog’ sagiz o’simliklar ana shunday daraxtlar jumlasiga kiradi. Janu Amerikaliklar gveya daraxtining shirasini «kaocho» - daraxtining «ko`z yoshi» deganlar, shu saba kauchuk nomi saqlanib qolgan.
dan
sil an
Tabiiy kauchukning kimyoviy tuzilishini asosan Garries o`rgangan bo`lib, izopren molekulalari tashkil topganligi aniqlangan. Buning uchun kauchuk ozonlash reaksiyasiga uchratilgan, so`ngra ho bo`lgan modda parchalanganda izopren oksidlanishi natijasida hosil bo`ladigan levulin aldegid oling
CH2 CH C
CH2 CH2 CH C
CH2
CH2 CH C
CH2
CH3
kauchuk
+ nO3
CH3 CH3
O CH2 CH
O
O
C CH 3
O
CH2 CH 2 CH
O
O
C
CH 3
CH 2
O
CH 2 CH
O
O
C CH 2 CH2 CH
kauchuk ozonid 3
-nH2O2 +nH2O
O O O O O
CH2 C + H
C CH 2 CH2 C + H
C CH 2 CH2 C
H
CH3
livulin aldegid
CH3
ida
Tabiiy kauchukning molekulyar og`irligini Shtaudinger tekshirgan va 200,000 bilan 400,000 oras bo`lishini aniqlagan.
viy
sa,
Keyingi tekshirishlarga ko`ra, tabiiy kauchuk izoprenning (2-Metil butadien-1,3) ikki xil fazo izomer polimeridan tashkil topganligi aniqlandi. Fazoviy izomerning birinchisi sis-polizopren bo`l ikkinchisi trans-polizoprendir.
CH 3
C CH2
CH 2
C
H
CH 2
CH 3
C
CH 2
CH
CH3
CCH 2
CH 2
C
H
ini ida
k –
di.
Trans-polizoprendan iborat tabiiy kauchuk guttapercha deyiladi. Guttapercha sof holda elektr simlar qoplashda, elim tayyorlashda va hokazolarda ishlatiladi. Hozirgi vaqtda tabiiy kauchuklar o`rn ishlatsa bo`ladigan sintetik kauchuklar ishlab chiqildi. Masalan, guttapercha o`rnida sintetik kauchu nayrit NT, sis-polizopren kauchuk o`rnida ishlatiladigan sintetik izopren kauchuk va hokazolar olina Ammo, shunday bo`lsa ham hanuzgacha tabiiy kauchuk tehnikada o`z qimmatini yo`qotgani yo`q.
viy tik
ni
Sintetik kauchuklar. Sintetik kauchuklarning kimyoviy tarkibi, tuzilishi, fizik-kimyo xossalari tabiiy kauchuknikidan tubdan farqlanishi mumkin. Shuning uchun ham ba`zi sinte kauchuklarning xossalari tabiiy kauchuknikidan afzaldir. Masalan, kauchuk sintez qilinganda u sovuqqa chidamli, gaz o`tkazmaydigan, benzin hamda yog` ta`siriga chidamli qilish mumkin.
Quyida ba`zi sintetik kauchuklar bilan qisqacha tanishib o`tiladi.
ish
gi an, ina
ing
|
