|
Iqtisodiy mezonlar bo‘yicha tanlash
|
| bet | 42/75 | | Sana | 16.02.2024 | | Hajmi | 18,37 Mb. | | #157830 |
Bog'liq Elektr uskunalarini tamirlash Iqtisodiy mezonlar bo‘yicha tanlash.
Elektrotexnik sanoatimiz o‘zaro almashtiruvchi turli xil tip-o‘lchamli elektr jihozlar ishlab chiqarmoqda. Ularni texnik mezonlar bo‘yicha tanlanganda bir xil ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishimiz mumkin. yanada mukammalroq tanlanshi uchun elektr uskunaning iqtisodiy ko‘rsatkichlarini hisobga olinadi va eng samarali echimlar qabul qilinadi. Bu holda faqat mazkur uskunani emas, undan foydalanish oqibatida yuzaga keladigan texnologik obyektlar, elektr ta’minot tarmoqlari ko‘rsatkichlaridagi o‘zgarishlar ham hisobga olinadi. Ya’ni elektr uskuna tanlashda iste’molchi elektrtexnologiya-texnologik jarayon - xizmat ko‘rsatish kompleksi yaxlit ko‘rib chiqilishi zarur. Bunda birlanchi ma’lumotlar 4 guruhga ajratiladi: 1- elektr ta’minot sharoitlari (ta’minlovchi transformator quvvati past kuchlanishli tarmoq uzunligi va sim markasi…)
2 – foydalanish sharoitlari (vazifasi, quvvati, aylanishlar soni, sutka, yil davomida yuklanishi, bandligi, to‘xtab qolish muddatlari (ruhsat berilgan), to‘xtab qolishdan yuzaga keluvchi zarar).
3 – ravon ishlab turishini buzuvchi omillar (iqlim-sharoitlari-atrof muhit sharoitlari avariya rejimlar ko‘pligi, strukturasi).
4 – texnik ekspluatatsiya ko‘rsatkichlari (texnik xizmat ko‘rsatish harajatlari, to‘xtashlar soni, to‘xtab qolishlar davomiyligi).
Ikki xil variantni ko‘rib chiqamiz.
1 – umumiy sharoit uchun ishlangan elektr motor
2 – ishonchliligi oshirilgan qishloq va suv xo‘jaligi uchun maxsus ishlangan motor.
Elektr uskunalarning balans qiymati - K1va K2 . Ta’mir harajatlari - Zr1,Zr2
To‘xtab qolishdan texnologik zarar - U1,U2.
Ishonchliroq elektr motor qimmatroq bo‘ladi: K2 K1, lekin ta’mir
Zr1 Zr2va texnologik zarar ko‘proq U1 U2 bo‘ladi, chunki ikkinchi variantda motor kamroq to‘xtab qoladi, ta’mirlar kam bo‘ladi. Bularni hisobga olib birinchi va ikkinchi variantlardagi keltirilgan harajatlar quyidagicha bo‘ladi:
Demak, qishloq va suv xo‘jaligi sharoitida qo‘shimcha harajatlar ekspluatatsion harajatlardan kam bo‘lsagina samarali bo‘ladi. Odatda bo‘lsagina iqtisodiy jihatdan samarali deb hisoblanadi.
Yillik harajatlarni to‘xtashlar intensivligi bilan bog‘lab ko‘ramiz.
Kapital ta’mir qiymati Kk.r.1va Kk.r.2bo‘lsa, harajatlarnisbiy texnologik zarar U-to‘xtashdan kelgan zarar miqdori K2-kapital ta’mir harajatlari.
Iqtisodiy nuqtai nazardan samaraliroq elektr uskunalar tanlash mezonlari faqat atrof muhit sharoiti ko‘rsatkichlariga bog‘lik bo‘lmay, balki elektr uskunalarning to‘xtab qolishlari intensivligi bilan, almashtirilgan samaradorli uskunalar salmog‘i bilan, to‘xtab qolishlari oqibatida yuzaga keluvchi texnologik zarar bilan aniqlanadi. Elektr uskunalarning bajarilishini iqtisodiy mezonlar bo‘yicha tanlash uchun 3.4formuladan yangi ishlanishli qurilmaning ruhsat etilgan qimmatlashish miqdori aniqlanib, yangi qurilma narhlarining hisobiy qiymatlarini haqiqiy (preyskurant bo‘yicha) qiymatlari bilan solishtirib ko‘riladi, natijada takomillashtirilgan va nisbatan yangi elektr qurilma olinadi.
Hisoblarga asoslanib ishlab turgan motorlardan 15–20% qimmatroq bo‘lgan qishloq va suv xo‘jaligi elektr motorlari uchun samarali foydalanish zonalari
aniqlangan (3.1-rasm).
Grafikdan ko‘rinib turibdiki, yangi qishloq va suv xo‘jaligi elektr motorlarning qo‘llanilishi har qanday to‘xtab qolishlar intensivligi va to‘xtab qolishlarning kamayish miqdorida iqtisodiy samarali bo‘ladi, qachonki texnologik zarar u 1 bo‘lsa,
121
ya’ni mas’ul texnologik tizimlarda.
Elektr uskunalarni quvvati bo‘yicha tanlash elektr uskunalar quvvatini tanlash masalasini keltirilgan harajatlar mezoni bo‘yicha bajarilishi mumkin. Ularning texnik ko‘rsatkichlari bo‘yicha tanlanganda elektr motor quvvatini texnologik mashina quvvatiga mos tanlash har doim ham to‘g‘ri aniq bo‘lavermaydi, ya’ni elektr uskuna quvvati katta yoki teng bo‘lishi mumkin. Ko‘plab uskunalar qabul qilinganda bu farq katta zararga olib kelishi mumkin. Kamroq quvvatli kurilish qabul kilinsa ishonchliligi pasayadi, kattaroq quvvatli qabul qilinsa, kapital harajatlar ortadi energetik ko‘rsatkichlar pasayadi. Iqtisodiy mezon har bir tipo‘lchamli elektr uskunaning maqsadga muvofiq yuklanish diapazonini aniq belgilash imkonini beradi. Bu diapazon yuklanishning iqtisodiy samarali diapazoni deyiladi. Bu diapazon har bir elektr uskunaning kutiladigan ekspluatatsiya sharoitidan, tip-o‘lchamidan (razmeridan) kelib chiqib, keltirilgan harajatlar tenglamasi tahlilidan kelib chiqib aniqlanadi.
Bu diapazon quyidagi 3.3 va 3.4-jadvallarda keltirilgan. 3.3-jadval
Asinxron motorni yuklanishining iqtisodiy samarali oraliqlar
Motorning nominal quvvati, kVt
|
Ekspluatatsiya sharoitlarida yuklanish oraliqlari, (kVt)
|
Yengil
|
O‘rta
|
Og‘ir
|
1,1
|
0,60-1,10
|
0,50-1,00
|
0,45-0,95
|
1,5
|
1,11-1,50
|
1,01-1,40
|
0,96-1,30
|
2,2
|
1,51-2,20
|
1,41-1,90
|
1,31-1,90
|
3,0
|
2,21-3,00
|
1,91-2,80
|
1,91-2,60
|
4,0
|
3,01-4,00
|
2,81-3,70
|
2,61-3,50
|
5,5
|
4,01-5,50
|
3,71-5,20
|
3,51-5,00
|
7,5
|
5,51-7,50
|
5,21-6,30
|
5,01-6,00
|
11,0
|
7,51-11,00
|
6,31-10,00
|
6,01-9,20
|
15,0
|
11,10-15,00
|
10,10-13,00
|
9,21-12,50
|
18,5
|
15,10-18,50
|
13,10-17,00
|
12,60-
16,00
|
22,0
|
18,60-22,00
|
17,10-20,00
|
16,10-
19,00
|
Elektr uskunalarning iqtisodiy samarali yuklanish oraliri keltirilgan xarajatlar chiziqlarining kesishish nuqtalari bo‘yicha aniqlanadi (3.2-rasm). Ya’ni shu iqtisodiy interval oralig‘ida shu elektr uskuna eng kam keltirilgan xarajatlarga ega bo‘ladi.
3.2-rasm. Elektr motorning iqtisodiy samarali yuklanish oralig‘ini aniqlash uchun grafiklar. Rn -motor quvvatlari; S-xarajatlar.
3.4-jadval
6-10/0,4 kV kuchlanishli ta’minlovchi transformatorlarni
yuklanishining iqtisodiy samarali oraliqlari
|
yuklama turi
|
Transformator nominal quvvati, kVA
|
25
|
63
|
16
0
|
400
|
|
Kommunal-maishiy iste’molchilari
|
45 gacha
|
76-120
|
151-315
|
346-630
|
|
Ishlab chiqarish obyektlari
|
45 gacha
|
86-125
|
161-320
|
356-620
|
|
Aralash
|
50 gacha
|
86-115
|
151-295
|
331-565
|
|
Tovuq fermasi
|
45 gacha
|
86-115
|
151-295
|
331-560
|
|
Sut tovar fermasi
|
45 gacha
|
86-115
|
146-300
|
331-570
|
|
Cho‘chqa boqish fermasi
|
50 gacha
|
91-125
|
151-295
|
331-560
|
|
Issiqxona
|
55 gacha
|
96-130
|
171-360
|
401-740
|
|
Don tozalash punkti
|
65 gacha
|
111-155
|
206-405
|
451-820
|
Qishloq va suv xo‘jaligidagi elektr yuritmalar ekspluatatsiyasida turli avariyali holatlar yuzaga keladi; jumladan texnologik ortiqcha yuklanish, to‘liqsiz fazada qolishi va fazalar nosimetriyasi, rotorni siqilib qolishi, sovitish sharoitini yomonlashuvi, izolyasiyasining namlanishi va boshqalar. Bu avariya holatlarda elektr uskunalar (motor) ishdan chiqmasligi uchun u ishonchli himoya qilinishi va tarmoqdan o‘z vaqtida ajratilishi zarur. Elektr motorlarning texnologik ortiqcha yuklanishi deb texnologik mashinalarning qarshilik momenti yoki tezligi o‘zgarishi oqibatida motorlarda ortiqcha tok bo‘lishiga aytiladi. Bu holda motorlar qizib ishlaydi, izolyasiyasi ortiqcha qizishdan eskiradi, o‘zining izolyasiyalovchi xususiyatlarini yo‘qotadi, elastikligi ketadi, sekin asta emiriladi va yaroqsiz holga keladi. To‘liqsiz fazada ishlash rejimi biror fazasi uzilganda, yoki eruvchi saqlagich erib ketganda, ulanish joylarida nosozliklar bo‘lganda yuzaga keladi. Bu holda fazalar orasida tok va kuchlanishlar qayta taqsimlanadi, motor tez ishdan chiqadi, ishlab tursada, u qizib ketadi. To‘liqsiz fazada ish rejimiga ayniqsa kam va o‘rta quvvatli motorlar sezgir bo‘ladi. Masalan R 20kVt li motorlar uchun ortiqcha yuklanish 50% bo‘lganda xavfli bo‘lsa, R 20kVt quvvatli motorlarda 25% ortiqcha yuklanish xavfli rejimlardan hisoblanadi. Motor bu holda qisqa tutashuv rejimida qoladi. Motor tezda kuyib ketadi, chunki chulg‘amlardan (57)In toki og‘adi. 10-15 sek. da motor harorati ruhsat berilgan qiymatidan ortib ketadi. Kichik va o‘rta quvvatli motorlada qizish doimiysi kichik bo‘ladi va rotorning to‘xtab qolishi katta xavf tug‘diradi. Himoya vositalariga qo‘yiladigan asosiy talab shundan iboratki, ular elektr motorni turli nonormal va avariya rejimlarida qizishiga yo‘l qo‘ymasliklari, tarmoqni o‘z vaqtida ajratishlari lozim. Himoya vositasi motorni ortiqcha yuklanishida uning quvvatidan to‘laroq foydalanish imkoniyatini berishi, ya’ni
ruhsat berilgan haroratga yaqin haroratda ishga tushishi zarur. Qisqa muddatli ortiqcha yuklanish rejimlarida esa motor ishonchli ishlab turishi lozim. Shu bilan birga himoya vositalari o‘ta yuqori yuklanishlarda motorni tarmog‘dan o‘z vaqtida, tez ajratishi va tez sovib yana qayta ishga tushirilishiga tayyor bo‘lib turishi lozim. Ular qishloq va suv xo‘jaligi sharoitlarida ishonchli ishlab turishlari, foydalanishga qulay bo‘lishlari, turli rejimlarda universal bo‘lishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Bizga himoya vositalarining ko‘plab turlari ma’lum. Ular vazifasiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi.
Maxsus himoya vositalari, ma’lum bir ko‘rsatkich bo‘yicha ishga tushadi, biror xil avariya rejimidan himoya qiladi.
Bu kurilmalarga EL-8, EL-10, E-511, ROF, RNF kiradi, ular to‘liqsiz fazada yoki fazalar nosimmetriyasidan himoya qiladi.
Saqlovchi muftalar-rotorni to‘xtab qolishidan himoya qiladi.
ZOUP, RUD-izolyasiya qarshiligi me’yordan pasayib ketganda tarmog‘ni ajratadi.
Universal vositalar bir necha avariya rejimlaridan himoya qiladi. Bunda motorning biror bir kattaligi, masalan tok bo‘yicha nazorat qilinishi mumkin. bu guruh vositalariga RTT, RTL, TRN, TRA-issiqlik relelari, UVTZ, FUZ va boshqa qizishdan himoya vositalari.
Uchinchi guruh himoya vositalariga kompleks himoya vositalari kiradi, ular barcha avariya rejimlarida elektr motorlarni himoya qiladi, bir necha ko‘rsatkichlar bo‘yicha ishga tushishi mumkin. Bu guruhga UZ-1, ShEP-5802 boshqarish stansiyasi «KASKAD» va boshqalar kiradi. Nazorat qilinayotgan kattalikka qarab, barcha himoya vositalari bo‘lishi mumkin tok, issiqlik, harorat, fazaviy, kuchlanish va kompleksli bo‘ladi. Himoya vositalarini texnik ko‘rsatkichlar bo‘yicha tanlash. Himoya vositasini tanlash uchun avariya rejim strukturasini aniqlash kerak. Avariya rejimidagi eng muhim ko‘rsatkichni belgilab olib, konkret elektr kuch qurilmasining kattaliklari va qiymatlari bo‘yicha himoya vositasining ishga tushish holati (ustavka) aniqlaniladi. Izlanishlar natijasida har bir ximoya vositasining samarali foydalanish oraliqlari belgilangan. Nisbatan doimiy, kam o‘zgaruvchi yuklamali elektr motorlarda issiqlik relesi tavsiya qilinadi. Doimiy yuklanishli motorlar uchun faza o‘zgarishlariga sezgir himoya vositalari o‘rnatiladi (nasos, ventilyatorlar uchun)
Agrosanoat majmuasida turli texnologik mashinalar elektr yuritmalari uchun quyidagi himoya vositalari tavsiya etiladi
T.r.
|
Korxona, obyekt nomi
|
Ish mashinasining nomlanishi
|
Elektr motor quvvati R, kVt
|
Tavsiya etiladigan himoya vositasi
|
1
|
Chorvachilik fermalarida
|
Ozuqa tarqatish va go‘ng tozalash transportyorlari
|
R < 1,1
R > 1,1
|
RTL, RTT FUZ-M, UVTZ-
1M
|
Minorasiz suv
|
R < 1,1
|
RTL, RTT FUZ-
|
|
|
nasoslari
|
R > 1,1
|
M
|
2
|
Nasos stansiyalari
|
Minorali suv nasoslari
|
R > 11
R < 11
|
RTL, TRN, RTT FUZ-M
|
Ventilyator, elektrokalorifer
|
R < 4 4 < R < 11 R > 11
|
RTL, TRN, RTT RTL, RTT
FUZ-M
|
Vakuum nasosi
|
har qanday
|
RTL, RTT, FUZ- M
|
3
|
Ozuqa sexi, ochiq maydonlar
|
Transportyor
|
R < 1,1
R > 1,1
|
RTL, RTT, FUZ- M UVTZ-1M
|
Ozuqa maydalagich, ezgich, aralashtirgich
|
har qanday
|
UVTZ-1M
|
4
|
Parnik, issiqxona
|
Nasos
|
R < 1,1
R > 1,1
|
RTL, RTT FUZ- M
|
Tuproqqa ishlov berish mashinalari
|
R < 1,1
R > 1,1
|
RTL, RTT FUZ- M
|
5
|
Tovuq fermasi, inkubator
|
Transportyor
|
R < 1,1
R > 1,1
|
RTL, RTT, FUZ- M UVTZ-1M
|
Ventilyator
|
R > 1,1
R < 1,1
|
RTL, RTT FUZ- M
|
6
|
Xo‘jalik xususiy sug‘orish nasoslari
|
Nasos, jumladan suv ostida ishlovchi
|
R < 1,1
R > 1,1
|
RTL, RTT FUZ- M
|
|
| |
