yechish zarurati tug’ilmasin, gap oxir-oqibat, baribir kadrlarga va vana
kadrlarga borib taqalavcradi». Axborot texnologiyalari bo’yicha informatika
sohasida kadrlar tayyorlash, shu jumladan internet texnologiyalarini barcha
sohalarda keng joriy qilish dolzarb masalasi ekanligini alohida uqtirdilar.
Prezidentimiz o’z ma’ruzalarida bu borada quyidagilarga e ’tibom i qaratdi:
yangi darsliklar, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini o 'z vaqtida
chiqishi va uni amalga oshirishni ta 'minlash; yuqori malakali pedagog kadrlar-
ni qayta tayyorlash, ulami sifatini oshirish, islohot davrida. o ’rta maxsus kasb-
hunar ta ’limi uchun 86 ta yangi muhandis-pedagogik yo ’nalishlar bo ’yicha 50
mingdan ortiq pedagog kadrlar lozimligini ta’kidladi.
Shuni aytib o’tish lozimki, Respublikamiz kadrlar tayyorlash Milliy dastu-
rida informatika va axborot texnologiyalarini o’quv jarayoniga keng tadbiq
qilish masalasi ko’ndalang qo’yilgan.
Informatika jadal sur’atlar bilan tez rivojlanayotgan fan yo’nalishi bo’lib,
hozirda u qamrab olmagan biror sohani topish qiyin. Turli yo’nalish bakalavrlari
uchun buni nazarda tutib, informatikada nimani o’qitish kerak? degan savolga
javob berish oddiy emas. Informatika predmeti bo’yicha oliy o ’quv yurtlarida
turli ixtisosliklar uchun ajratilgan o’quv soatlari turlicha. Shuning uchun, infor
matika fani bo’yicha O ’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligi belgilagan mutaxassislar guruhi yig’ilib yagona umumiy dastur tuzildi.
Ushbu o’quv qo’llanma shu dastur asosida yozilib, mualliflar nuqtayi nazari-
dan hozirda oliy o’quv yurtlarida informatikadan nimalami o’qitish kerak savol
ga qandaydir ma’noda javob bo’lib, u hozirda birinchi yaqinlashish deb qaraldi
va uni 19 bobga ajratib, mos ravishda mualliflar jamoasi tanlanib, unga ular tay-
yorlagan materiallar, shu jumladan oliy o’quv yurtlarida yaratilgan m a’ruza
matnlari va ma’ruza matnlarida aksini topmagan yangi qismlar kiritildi.
Ushbu o’quv qo’llanma ikki qismdan iborat bo’lib, bu qismlar mualliflar
orasida quyidagicha taqsimlangan:
I-qism:
I
bob (M.Aripov, Yakubov A.X.), IV bob (T.Imamov, M.Aripov), II,V bob
(M.Aripov), III (A.Haydarov, M.Sagatov), VI bob (M.Aripov, A.Haydarov),
VII bob (M.Aripov M.Sagatov, A.X.Yakubov, R.Irmuhamedova), VIII bob
(M.Aripov), IX bob (T.Imamov, M.Aripov), X bob (M.Aripov, A. Haydarov);
II-qism:
XII bob (M.Sagatov, A.X.Yakubov, R.Irmuhamedova, A.Haydarov,
M.Aripov), XIII bob (M.Aripov, A.Haydarov), XIV bob (N.Axmedov,
M.Aripov), XV bob (X.Z.Ikramova, M.Aripov), XVI-XV1II bob (M.Aripov),
XIX bob (M.Yakubova).
3
Axborot texnologiyalariga butun dunyoda e’tibor kattaligini quyidagilardan
ham e’tirof qilish mumkin: ma’lumotlarga qaraganda., AQS1 Ida axborot texno-
logiyasiga aholi jonboshiga 1905, Yaponiya 964, Germaniya 613, Fransiya 559,
Angliya 505, Irlandiya 283, Rossiya va Ukrainada esa 14 va 4 AQSH dollari
to’g ’ri keladi. Rivojlangan mamlakatlar allaqachon o’zlariga bugungi kundagi
axborot texnologiyalaridagi investitsiyalar ertangi kun fan va texnikasining
taraqqiyot darajasini belgilaydi, degan mashhur qoidani o ’zlashtirganlar. Bu
masalaga bizning respublikamizda ham katta e’tibor berilmoqda.
Mualliflar ushbu o’quv qo’llanmani tayyorlashda o’z mehnatlarini va qim-
matli
maslahatlarini
ayamagan
akademik
V.K.Kabulov,
professorlar,
K.R.AUayev,
A.Xoljigitov,
M.Siddiqov,
dotsentlar
G ’.Xotamqulov,
Z.X.Yuldashev,
M.Hakimov,
A.Muxammadiyev,
katta
o’qituvchilar
F.A.Qobiljonova, N.Muxitdinova,
K.Zohirov,
Z.To’laganov,
T.Xojyiev,
A.Tillaev, F.Tashpulatov, Yu.E. Pudovchenko va boshqalarga hamda ushbu
materiallami kompyuterda tayyorlagan kafedra xodimlari N.Xoshimova, A.M.
Isakulov, Akmaljon Kuziev larga o ’z minnatdorchiligini bildiradi.
4
I BOB. IN FORM ATI KAG A K IRISH
Axborot - so’/i lotincha «informatio» so’zidan kelib chiqqan bo’lib, tushun-
tirish, tanishtirish, bayon etish degan ma’noni anglatadi.
Axborotning o’zini esa biror obyekt, atrof - muhitning m a’lum bo’lagi yoki
ma’lum jarayon haqidagi, aniqmaslik darajasini kamaytiradigan belgilar
(parametrlar), tafsilotlar yo’riqlar va h.k. majmuasi deyish mumkin.
O’z navbatida xabar axborotni tasvirlash formasi bo’lib, u nutq, matn, tasvir,
grafik, jadval, vidcotasvir, lovush va h.k. ko’rinishida ifodalanadi.
Umuman, zamonaviy mazmunda olganda - axborot bu odamlar orasidagi,
odamlar bilan jonli va jonsiz tabiat, xususan El 1M orasidagi m a’lumot almashi-
nuvi bo’lib, kcng ma’nodagi ilmiy tushunchadir.
Informatika - bu insoniyat faoliyatining bir sohasi bo’lib, u axborotni hosil
qilish, saqlash va kompyuter yordamida ulami qayta ishlash, shu bilan bir qator-
da tadbiq muhiti bilan o ’zaro bog’liq bo’lgan jarayonlarning aloqadorliklarini
o’z ichiga oladigan ko’nikma va vositalar tizimidir.
Informatika atamasi 60 yillar oxirida Fransiyada vujudga kcldi. U axborot
(information) va avtomatika (automatique) so’zlarini birlashtirishdan hosil
bo’lib, «ma’lumotlami avtomatik qayta ishlash» degan m a’noni bildiradi. Ingliz
tilida gaplashadigan mamlakatlarda kompyuter fani Computer science deb
ataladi.
Mustaqil fan sifatida informatika 40-yillar oxirida texnika, biologiya, ijti-
moiy va boshqa sohalarda boshqarishning umumiy prinsiplari haqidagi - kiber-
netika fani bazasida vujudga keldi.
Informatikaning asosiy vazifasi - axborotni qayta ishlashning yangi usullari
va vositalarini yaratish, hanida ulami amaliyotda qo’llashdan iboratdir.
Informatika quyidagi masalalami yechadi:
■ Ixtiyoriy informatsion jarayonlami tekshirish;
■ Informatsion jarayonlami tekshirish natijasida olingan bazani qayta ish
lash uchun eng yangi texnika texnologiyalarini yaratish va takomillashtirish;
■ Jamiyatning barcha sohalarida kompyuter texnikasi va texnologiyasidan
unumli foydalanishning ilmiy va injenerlik muammolarini yechish.
Shartli ravishda infonnatikani uchla o’zaro bog’liq qismga bo’lish
mumkin:
■ Apparatli texnika vositasi.
■ Dastur muhiti.
■ Algoritmlar muhiti.
Informatika keng m a’noda insoniyat faoliyatining barcha sohalarida axborot
ni kompyuter va telekommunikatsiyalar yordamida qayta ishlash, saqlash, uza-
tish bilan bog’liq bo’lgan sohadir.
Tor ma’noda informatika 3 qismdan iborat: texnik vositalar, dasturlar va
algoritm. Shuningdek, informatikani xalq xo’jaligining, fundamental fanning va
tatbiqiy fanning bir tarmog’i deb ko’rish mumkin.
5
O ’z navbatida insonning ixtiyoriy faoliyati doirasi, shu bilan birga fanning
har bir tarmog’i, xoh tabiiy, xoh ijtimoiy bo’lsin, undagi axborot o’zining max-
sus tomonlari bilan tavsiflanadi.
Masalan, iqtisodiyot, yuridik, filologiya va jumalistika axborotlari haqida
aytadigan bo’lsak, bu shu soha mutaxassislarining xizmat burchlari muvaffa-
qiyatli bajarishlari uchun zarur bo’lgan, doimo yangilanib luruvchi bilim va
ma’lumotlar to’plami bo’lib hisoblanadi.
Xususan, axborotning eng asosiy turlaridan biri - iqtisodiy axborot. Uning
farqli tomoni shundaki, u odamlaming katta jamoalari bilan, tashkilotlar bilan.
korxonalar va shu singan boshqa iqtisodiy strukturalardagi boshqarish jarayon-
lari bilan bog’liqligidadir.
Iqtisodiy axborot - bu ishlab chiqaradigan va ishlab chiqarmaydigan sohalar-
dagi, odamlar jamoasidagi ijtimoiy - iqtisodiy jarayonlami aks ettiruvchi va
uiarni boshqarish uchun xizmat qiluvchi m a’lumotlar to’plamidir.
Ko’p hollarda axborot jumlasi o’miga berilganlar degan ancha farq qiluvchi
jumla ishlatiladi.
Axborot bu - aniq va amalda ishlatiladigan xabardir. Berilganlar esa - bu xa-
barlar, kuzatishlarni o ’z ichiga oladi. Biror zarurat bo’yicha imkoniyat tug’il-
ganda, masalan, narsa to’g ’risidagi bilimini oshirish paytida u axborotga
aylanadi.
Axborotning amalda qo’llanilishi zarur sharti uning o ’z vaqtidaligi va adek-
vatligidir. Adekvatlik bu olingan axborot asosida qurilgan obrazning haqiqiy
obyektga qanchalik mosligini beradi va u uchta formada ifodalanadi:
■ Sintaktik adekvatlilik - bu axborotni uzatish tezligi, aniqligi, kodlash-
tirish tizimi, tashqi ta ’sirlaming mavjudligi va shu kabi jarayonlardan iborat.
■ Semantik adekvatliligi - uzatiladigan axborotning ma’naviy tarkibi,
obyekt obraziga va haqiqiy ko’rinishiga mos kelishligi hisobga olinadi.
■ Pragmatik adekvatliligi - olingan axborotning asosiy boshqariladigan
jarayon bilan mos kelishini belgilaydi.
Bulami yanada yaxshiroq tasavvur etish uchun hayotiy bir misol olamiz.
Faraz qilaylik, siz avtomobil bozorida ishlovchi firmada menedjer bo’lib ishlay-
siz va avtomobil texnikasini namoyish etuvchi ko’rgazmaga taklifnoma
oldingiz. Bu taklifnomada ko’rgazma bo’ladigan vaqt, joyi, ishtirokchilar tarkibi
to’g ’risidagi m a’lumotlar bo’lishi mumkin. Agar ko’rgazma yopilgandan so’ng
bu taklifnomani olganingizda, u sizga kerak bo’lmay qolardi. O ’z vaqtida
emasligi sababli foydalanib bo’lmaydi.
Sintaktik adekvatlik talablarini bajarish uchun taklifnoma varaqasi butun
bo’lishi, qattiq qog’ozdan tayyorlanganligi, shriftlaming oson o’qiladiganligini
ta’minlaymiz. Y a’ni bu yerda biz faqat axborotni uzatish jarayoni to’g’risida
bosh qotiramiz va unda nima yozilganligi bizni qiziqtirmaydi. Semantik adekva
tlik bizdan taklifnomadagi xabaming haqiqatga mos kelishini talab qiladi. Bu
ma’noda pavilyon tartib raqamlari, ishtirokchilar nomlari, tadbiming bo’lish
vaqti kabilar mos kelishi tekshiriladi.
6
Pragmatik adekvatlik laklifnomadagi ma’lumotlarning foydaliligi bilan aniq-
lanadi. Ya’ni, taklifnomadan foydalanib, kerakli ko’rgazma zalini tez va vaqtida
topa olsangiz - o’z vaqtingizni tejagan va asablaringizni asragan bo’lasiz.
Ma’lumot yoki axborot tarixan moddiy va m a’naviy boyliklar qatoridagi
qadriyatlardan bo’lib kelgan. Finch hayot davrida xom - ashyoni qayta ishlash,
inshootlarni puxta qilib yaratish, tabiat injiqliklariga bardosh bera olishga doir
tajriba xulosalari yozma yoki og’izdan-og’izga ko’chuvchi ma’lumot, oila,
qabila va millat-elatlarni mavqeini belgilovchi manba va boylik sifatida
qadrlangan. Urush yoki tahlikali kunlarda esa dushman qurolli kuchlari, rejalari,
inudofaa imkoniyatlari haqidagi ma’lumot hayot-mamot rnasalasi bo’lgan. Shu
bois ma’lumotga nisbatan har doim uni saqlash, tezkorlikda uzatish va to’g’ri
tahlil qilish kabi masalalar dolzarb bo’lib kelgan. Masalan, ma’lumotni qulay va
ishonchli saqlash maqsadida qog’oz ixtiro qilingan, tezkorlikda va ta’sirchan
uzatish uchun telegraf telefon, radio, televideniye ixtiro qilingan. To’g’ri va tez-
kor tarzda katta hajmdagi ma’lumotni qayta ishlash maqsadida esa kompyuter
ixtiro qilingan deyish mumkin. Ishlab chiqarish kuchlari imkoniyatlari hamda
fan-texnika yuqori cho’qqilarga ko’tarilgan zamonida harn ma’lumot yoki axbo
rot o’ta muhim ahamiyatga ega tovar sifatida namoyon bo’ladi. Endi yangi
ma’lumot yoki bilimlami yaratuvchi bir qator mutaxassisliklar mavjudki,
muayyan shaxs, tashkilot, tarmoq hatto davlatlar taqdiri va salohiyati ulardan
o’z vaqtida olingan sifatli ma’lumotlarga bog’liq desak mubolag’a bo’lmaydi.
Bu mutaxassislarni kuch-qudrati bir tomondan o ’z sohalaridagi yuqori malakasi
bilan belgilansa, ikkinchi tomondan hisoblash mashinalari (kompyuterlar)
zamonaviy informaision texnalogiyalarni o ’zlashtirganliklarida namoyon bo’la
di. Maqiqatan ham kompyuter, aniqrog’i u va unga ulanadigan nihoyatda va
uning imkoniyatlarini
kengaytiradigan yordamchi qurilmalar majmuasi,
quyidagi tuzimga ko’ra ma’lumotni qayta ishlaydi: axborot-kompyuter-axborot.
Ko’p hollarda kompyuterga kiritiladigan axborot bilimlar yoki ma’lumotlar
bazasi sifatida namoyon bo’ladi, und« hosil qilingan axborot esa o’z iste’mol-
chisiga ega bo’lgan yuqori baholarga ega tovar sifatida qadrlanadi.
Xulosa qilib aytganda, bir tomondan eng xaridorgir tovar yangi ma’lumotni
yaratish, qayta ishlash va uzatish bo’yicha bilim va ko’nikmalarga ega bo’lib
yetishish, talablarga bo’lgan mutaxassislarni shakllantirish bo’lsa, ikkinchi
tomondan bu maqsadga erishishda ularga murabbiylikni va sharoitlami
ta’minlash olimlarning vazifasidir.
Kompyuterlar imkoniyatlari takomillashuvi hamda ishlab chiqarish va
hayotni turli sohalariga intensiv tarzda kirib borishi mos fan sohasini
informatika fani predmetini bir necha bor tubdan yangilanishiga olib kelgan.
Hozirgi kunda kompyuter va unga mos dasturiy ta’minot bazasi imkoniyatlari
bu fanni o’qitishda har bir soha mutaxassislariga muayyan bilim va ko’nikmalar
majmuasini belgilash imkonini beradi va taqozo qiladi.
7
Bu yo’sindagi majburiylik; kompyuter unga ulanadigan qurilmalar majmuasi
hamda mavjud amaliy dastur katta bo’lgani uchun bir kishi tomonidan to’laqonli
o ’zlashtirishi nihoyatda mos bilimlar jonli mushkul masala ekanligidan kelib
chiqadi. Shu bois biz informatika fani dasturini mutaxassisliklarga ko’ra uch
turga ajratishni taklif etamiz: fizika-matematik, mexanika va muhandislik
kasblari, tabiiy fanlar, jumladan tibbiyot va iqtisodiyot fanlari hamda gumanitar
fanlar uchun alohida.
| 