184
14-bob.
Telemexanik tizimlarini qurish prinsiplari
«Telemexanika» termini ikkita grek so`zidan iborat. «Tele» - masofa,
«Mexanika» - «master», telemexanika – bu fan va texnikaning shunday oblastki, bu
yerda o`lchash, signallash va boshqaruv masalalari inson ishtirokisiz masofaga
signal uzatish orqali bajariladi.
Maxalliy distansion boshqaruv tizimlarida boshqaruv shunkti va ob‘ektlari
bir-biridan uncha uzoq bo`lmagan masofaga joylashtiriladi. Ular orasidagi masofa
bir necha yuz metr oralig‘ida bo`ladi. Bu holda har bir boshqaruv o`tkazish liniyasi
orqali uzatiladi. O`tkazichlarning
umumiy soni, n=m+m
1
, bu yerda m- buyruq va
axbarotlar soni; m
1
– teskari o`tkazgichlar soni. Lekin ob‘ektlar boshqaruv
punktidan yuzlab kilometr masofada joylashgan bo`lsa, har bir buyruq xabarni
alohida o`tkazgich orqali uzatish mumkin emas.
Bundan tashqari, buyruq va
xabarlarni uzoq masofaga uzatishda signallar aloqa liniyalaridagi turli o`zgarishlar
natijasida amalga oshirishda maxsus qurilmalardan foydalanilmoqda. Bu qurilmalar
har bir buyruq uchun individual o`tkazgichlarni o`rnatishni talab qilmaydi va
axborotni uzatish aniqligi ortadi. Bunday qurilmalar telemexanik tizimlar deb
nomlanadi.
Telemexanika tizimlarida mahalliy avtomatlashtirish
tizimlaridan farqli
ravishda buyruq va xabarlarni uzatish uchun qo`llanuvchi o`tkazgichlar soni bir
necha bor kamaytirish mumkin. Ko`p hollarda bir nechta ob‘ektlarni boshqarishda
bitta ikki o`tkazgichli aloqa liniyasidan foydalanish mumkin. Bunda o`tkazgichli
yoki radioaloqa liniyasi bo`ladi. Shuning uchun elektr zanjirlarida ko`p signallarni
bir vaqtni o`zida bitta liniyadan uzatish hozirgi kunda keng tarqalgan. Xabarlarni
bir-biriga bog‘liq bo`lmagan holda uzatishni ta‘minlovchi texnik vositalar
yig‘indisi aloqa kanali deb yuritiladi. Shunday qilib, bitta aloqa liniyasi orqali bir
nechta aloqa kanalini hosil qilish mumkin.
Telemexanik tizimlar quyidagi xususiyatlarga ega:
-
ishlab chiqarishni boshqarish jarayonida
xabarlarni uzatishda katta
kechiqishlarga yo`l qo`yilmaydi, chunki buning natijasida avariya holatlari kelib
chiqishi mumkin.
-
Buyruqlarni uzatishda yuqori ishonchlilikka ega bo`lish lozim, chunki
noto`g‘ri axborotlar ham avariya holatlariga olib kelishi mumkin. Telemexanik
boshqaruvda,
misol uchun, noto`g‘ri axborot berilishining ehtimoli 10
-8
…10
-13
ni
tashkil etadi.
185
-
Teleo`lchov axborotlari yuqori aniqlikda bo`lishi talab etiladi (0,1%gacha).
Bajaradigan vazifalarigi ko`ra quyidagi telemexanik qurilmalarni ajratib
ko`rsatish mumkin: teleboshqaruv qurilmalari (TB) – boshqaruv buyruqlarini
uzatish, shu jumladan ishlab chiqarish ob‘ektlarini ishga tushirish, to`xtatish,
uskunalarni holatini o`zgartirish va boshqa maqsadlar uchun qo`llaniladi;
telesignallash qurilmalari (TS) – nazorat qilinuvchi ob‘ektlarning
holati haqida
xabar berish maqsadida qo`llanadi. Teleo`lchov qurilmalari (TO`) – o`lchanayotgan
kattalikning uzluksiz o`lchanuvchi qiymatlari haqida ma‘lumot beradi.
Ob‘ektlarni boshqarishda ularning holati haqida axborotga ega bo`lmay turib
boshqarishni amalga oshirib bo`lmasligini hisobga olgan holda ko`pincha
teleboshqaruv va telesignallash tizimlari birgalikda telemexanik tizim ko`rinishida
beriladi (TB-TS). Shu bilan birga umumiy aloqa liniyasida kompleks telemexanik
tizimlarni ham qo`llash keng tarqalgan. Bunday tizimlar TO`, TS, TB ning hamma
vazifalarini bajaradi. Ko`p hollarda telefon aloqasi ham shu guruxga qo`shiladi.
Telemexanik tizimlar orqali uzatiluvchi axborotlar hajmi kengayib,
hozirgi
kunda TB, TS, TO` tizimlari bilan bir qatorda integral parametrlarni o`lchash,
telerostlash (TR), rostlagichlar uchun kodlash buyruqlarini uzatish, telemexanik
tizimlarni teleavtomatik va avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarida hisoblash
mashinalari bilan ishlatish tavsiya etilyapti. Telemexanik
tizimlarni yaratishda
integral sxemalar va mikroprotsessorlarni qo`llash telemexanikani rivojlantirishda
muhim o`rin tutadi.
