So‘ z-gaplar haqida umumiy tushunchalar




Download 392,12 Kb.
Pdf ko'rish
bet6/13
Sana05.06.2024
Hajmi392,12 Kb.
#260565
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13
Bog'liq
Gap bo‘ laklariga ajralmaydigan gaplar

 
So‘ z-gaplar haqida umumiy tushunchalar 
So‘ z-gap to‘ plamini ajratish tamoyillari
. O‘ zbek tilshunosligida so‘ z-
gapning mohiyati, turlari, ularning leksik materiali tavsifi, qo‘ llanish xususiyati 
empirik asosda yetarlicha o‘ rganilgan. Substansial yondashuvda gapning eng 
kichik qurilish qolipi 
WPm
sifatida qayd etilgach, ziddiyatli, izohtalab nuqtalarga 
ega bo‘ lgan so‘ z-gapga ham «lison-nutq» tamoyili asosida yondashish zaruriyati 
paydo bo‘ ldi va har bir gapning o‘ z qolipi mavjud bo‘ lgani kabi, so‘ z-gapning 
ham o‘ ziga xos muayyan bir lisoniy qurilish modeli bo‘ lishi shartligi e’ tirof 
etildi. 
So‘ z-gap
umumiy atamasi ostida birlashtiriladigan so‘ zlarning alohida belgilari 
mavjudki, ular shu belgisi bilan mustaqil, yordamchi so‘ zdan, shuningdek, yoxud 
qo‘ shma gapdan farq qiladi. Bular quyidagilar: 
1) mustaqil holda gap bo‘ la olish; 
2) gap tarkibida shu gapning biror bo‘ lagi bilan sintaktik aloqaga kirisha olmaslik; 
3) o‘ ziga xos g‘ ayrioddiy ma’ noga ega bo‘ lish; 
4) bog‘ lamalar bilan birika olmasligi va shuning uchun mayl, zamon, shaxs/son 
shakllariga ega emaslik. 


So‘ z-gap sirasiga shu to‘ rt asosiy belgi bilan bir majmuaga birlashuvchi birliklar 
kiradi (bu tipdagi birliklar kirish so‘ z vazifasida ham keladi, lekin ularning 
substansial belgisi – so‘ z-gap bo‘ lib kelish). Quyida ularning har biri alohida-
alohida ko‘ rib o‘ tiladi. 
1.
 
Mustaqil holda alohida gap bo‘ la olish belgisi. 
Bu belgi 4-belgi bilan 
chambarchas bog‘ langan. O‘ zbek lisoniy tizimi gapda ma’ lum bir 
axborotni tashuvchi tasdiq/inkor, mayl/zamon, shaxs/son ma’ no va 
munosabatini ifodalovchi tarkibiy qism zarur bo‘ lishini talab qiladi. So‘ z- 
gapda bunday tarkibiy qismni alohida-alohida ajratish mumkin emas. Lekin 
kesimlik ma’ no va munosabati so‘ z-gapning o‘ zida mujassamlashgan va 
ularning ichki mohiyatini tashkil qiladi. Bunday gaplarda kesimlik 
kategoriyasi ma’ nolari hamda kesimlik – gap markazi mavqeida kelishida 
–  fikrni shakllantirish, ifodalash vazifasi bor. Ular gap sifatida voqelanuvchi 
so‘ zning leksik ma’ nosida mujassam. Shu sababdan bunday gapda 
kesimlik mavjud, ammo kesimlik shakli ifodalanmagan. 

Download 392,12 Kb.
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




Download 392,12 Kb.
Pdf ko'rish

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



So‘ z-gaplar haqida umumiy tushunchalar

Download 392,12 Kb.
Pdf ko'rish