Bola sho‘ x
gapida predmet va belgi tushunchalari qo‘ shilib, sho‘ xlik
belgisining bolada mavjud ekanligi hukm yo‘ li bilan tasdiqlangan, voqelik hozirgi
zamon bilan bog‘ langan.
Predmet va belgi munosabati so‘ z birikmalarida ham ifodalanadi (sho‘ x bola,
sayroqi qush kabi), biroq bundagi predmet va belgi tushunchalari bir butun
murakkab tushuncha bo‘ lib, nominativ funksiya ifodalaydi.
Ikkinchi darajali bo‘ laklar bosh bo‘ laklarga bog‘ lanib, ularni mazmunan
to‘ ldirib, belgi va holat jihatidan aniqlab keladi. Ana shu xususiyatidan kelib
chiqib, ikkinchi darajali bo‘ laklar aniqlovchi, to‘ ldiruvchi, hol turlariga ajratilgan.
Ikkinchi darajali bo‘ laklar gapda mustaqil qo‘ llana olmaydi, ular bosh
bo‘ laklarga bog‘ lana olgandagina, nutqda ishtirok etadi. Demak, ikkinchi
darajali bo‘ laklarning mavjudligi bosh bo‘ laklar tufaylidir.
Bosh va ikkinchi darajali bo‘ laklarning grammatik - semantik munosabati shuni
ko‘ rsatadiki, ikkinchi darajali bo‘ laklar tobe, bosh bo‘ laklar hokim
bo‘ laklardir.
Gapda ikkinchi darajali bo‘ laklar bosh bo‘ laklarning biriga tobelanadi yoki ular
o‘ zaro bir-biriga bog‘ lanib, so‘ ng bosh bo‘ lakka tobelanadi.
Har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat butunlik bo‘ lishiga
qaramasdan, yaqin yillargacha, sintaktik Kurs ishlarida, asosan, gapning shakliy
tomoniga e’ tibor berilgan. Faqat ayrim o‘ rinlardagina (masalan, gapning ifoda
maqsadiga ko‘ ra turlarini belgilashda, ikkinchi darajali bo‘ laklarning ichki
tasnifida) mazmun tomoniga murojaat qilindi. Hozirgi kunda gap mazmunini
o‘ rganuvchi mazmuniy sintaksis deyarli hamma tilshunoslar tomonidan e’ tirof
etilgan bo‘ lsa ham, ammo mazmuniy sintaksis maqomi masalasiga bir xillik
yo‘ q. Ular orasida ikki qarama-qarshi yo‘ nalish ajralib turadi. Birinchi
yo‘ nalish tarafdorlari gapning zaruriy unsurlarining grammatik tomoniga
asoslanadi.
11
Bu yo‘ nalishda gapning har bir tuzilish tarixining umumiy grammatik
tomonini topishga harakat qilinadi va tuzilish tarixining umumiy grammatik
ma’ nosi doirasida mazmuniy tuzilish aniqlanadi. Ularning fikriga ko‘ ra, mazmun
grammatik shakllanmay, o‘ z holicha mavjud bo‘ lmaydi. Shuning uchun gapning
barcha sintaktik xususiyati gap mazmunining ifodachisi bo‘ lib xizmat qiladi.
Har bir gapda ma’ lum obyektiv mazmun moddiy vositalar – sintaktik shakllar
vositasida ifodalanadi. Gapning ana shu moddiy ifodalanish tomoni uning sintaktik
tuzilishi hisoblanadi.
Sintaktik tuzilish ham o’ zaro munosabatda bo’ lgan bir necha unsurlardan tashkil
topgan bir butunlikdir.
12
Sintaktik tuzilishning unsurlari an’ anaviy tilshunoslikda g a p b o’ l a k l a r i
termini bilan nomlanadi. Lekin sintaktik tuzilish tarkibidagi barcha sintaktik
shaklning tobe aloqaga kirishishi (o’ zaro deminatsiya munosabati) uning gap
bo’ lagi hisoblanishining bosh mezoni sanaladi.
Gap bo’ lagi ma’ lum sintaktik shaklning shakliy sintagmatik munosabatdagi
vaziyatiga qarab belgilanadi: ega vaziyati, kesim vaziyati, to’ ldiruvchi vaziyati va
boshqalar. Natijada ayrim mazmuniy munosabatda bo’ lgan lekin bu mazmuniy
munosabat shakliy jihatdan tobe munosabat (aloqa) orqali emas, balki undash va
kirish munosabatlar orqali ifodalangan birliklar sintaktik tuzilish birligi sifatida
qaralmaydi. Bu esa butunni bo’ laklarga bo’ lish asosida zid keladi. Chunki butun
bo’ laklarga ma’ lum asosda shunday bo’ linishi kerakki, butunning birorta unsuri
bo’ linishdan tashqari qolmasligi kerak.
Gap bo’ laklari gapni tashkil etgan sintaktik shakllarni to’ la qamrab olmas ekan,
demak, gapni bo’ laklarga gap bo’ laklari rubrikasi ostida ajratish yetarli asosga
11
Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тили назарий грамматикаси. Тошкент, 1995.
12
Абдураҳмонов Ғ.ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис). Тошкент, 1979.
ega emas. Shuning uchun ham tilshunoslikda bu masala ham eng munozarali
masalalardan biri bo’ lib kelmoqda.
Sintaktik birlik hisoblangan gapning shakliy tuzilishi jihatidan uning ziddiyatini
hisobga olgan holda quyidagicha sintaktik shakllarga bo’ lish mumkin:
1) sintaktik aloqaga kirishadigan sintaktik shakllar;
2) sintaktik aloqaga kirishmaydigan sintaktik shakllar;
Bularning birinchi guruhi an’ anaviy gap bo’ laklari hisoblanadi.
So’ zlovchining biror fakt, voqea-hodisa to’ g‘ risida xabar berishi yoki ma’ lum
predmetda muayyan belgining mavjudligini tasdiq yo inkor qilishini ifodalaydigan
gap darak rap deyiladi. Masalan,
Manzura yigitlarning qizg‘ in suxbatiga quloq
soldi.
So’ zlovchining o’ ziga noma’ lum bo’ lgan biror voqeani suhbatdoshdan
bilib olish istagini, zaruriyatini ifodalovchi gap s o’ r o q gap deyiladi.
Buyurish, iltimos, taklif, xohish, o’ git-nasihat, xitob, ogohlantirish kabi har xil
ifoda ottenkalarini ifodalovchi gap buyruq gap deyiladi.
Buyruq gaplar suhbatdoshni biror ish-harakatni bajarishga yoki undan voz
kechishga da’ vat qiladi:
Jangga kirdingmi qo’ rquvni unut. O‘ limni emas,
o’ ldirishni o’ yla.
Darak, so’ roq , buyruq gaplar kuchli intonatsiya bilan talaffuz qilinishi va bu
intonatsiyada so’ zlovchining his-hayajoni, ruhiy kechinmalari o’ z ifodasini
topishi mumkin. Emotsional qimmat kasb etgan bunday gaplar undov gap deb
ataladi. Masalan,
Siddiqjonning bu vajohati Zunnunxo’ janing o’ yinini puchga
chiqardi... shuning uchun Siddiqjondan baland kelishga tirishib, jahl bilan
—
Yana
nima kerak?!
—
dedi.
—
Yana nimam bor?!
—
Kirmaysiz xonaga!
—
Kiraman!
—
Kirmaysiz!
—
Kiraman!
—
Ahmoq
—
Ahmoq bo’ lmaganimda, shu ahvolga
tusharmidim?!
Predmetda biror belgining mavjudligini yoki biror ish-harakatning yuzaga
kelganligini, yuzaga kelishi mumkinligini anglatadigan gap tasdiq gap deyiladi: —
Odamlar bundan ming yil ilgari ham quyosh nuridan foydalanishni bilganlar.
Inkor gap predmetda biror belgining mavjud emasligini yoki biror ish-harakatning
sodir bo'lmaganligini, sodir bo’ lishi mo’ ljallanmaganligini anglatadi. Inkor gap
inkor anglatadigan vositalar yordamida shakllanadi:
Undov gaplarda inkor va tasdiq kuchli emotsiya bilan ifodalanadi. Gap grammatik
jihatdan tasdiq formasida bo'lsa ham, logik jihatdan undov-inkor gap ekanligi
anglashilib turadi:
Nahotki yerimiz chappa aylanib, nahotki daryolar oqar teskari!
|
