Korxona aktivi, kapitali, majburiyatlari daromadliligi va rentabellik ko‘rsatkichlarini hisoblash usuli
T
№
|
Ko‘rsatkich nomi
|
Buxgalteriya hisoboti shakli ma’lumotlari asosida hisoblash tartibi
|
1.
|
Balans aktivi daromadlilik
koeffitsiyenti, (dak)
|
d = 5 Daromad (shakl №2) = 5 Dar
ak Aktivning o‘rtacha yillik qiymati A
|
2.
|
Xususiy kapital daromadlilik
koeffitsiyenti, (dxk)
|
d = 5 Daromad (shakli №2) = 5 Dar
xk Xususiy kapitalning o‘rtacha yillik qiymati XK
|
3.
|
Qarz kapitali daromadlilik
koeffitsiyenti, (dqk)
|
d = 5 Daromad (shakl №2) = 5 Dar
kk Qarz kapitalining o‘rtacha yillik qiymati KK
|
4.
|
Sof aktiv daromadlilik koeffitsiyenti, (dsa)
|
d = 5 Daromad (shakl №2) = 5 Dar
sa Sof aktivning o‘rtacha yillik qoldig‘i SA
|
5.
|
Balans aktivining rentabellik
koeffitsiyenti, (Rak)
|
R = Soliq to‘lagunga qadar foyda = F soliqTK
ak Аktivning o‘rtacha yillik qiymati A
|
6.
|
Xususiy kapital rentabellik
koeffitsiyenti, (Rxk)
|
R = Sof foyda = SF
xk Xususiy kapitalning o‘rtacha yillik qiymati XK
|
7.
|
Qarz kapitalining rentabellik
koeffitsiyenti, (Rqk)
|
R = Sof foyda = SF
qk Qarz kapitalning o‘rtacha yillik qiymati QK
|
8.
|
Sof aktiv rentabellik koeffitsiyenti, (Rsa)
|
R = Sof foyda = SF
sa Sof aktivning o‘rtacha yillik qiymati SA
|
jadvalda keltirilgan rentabellik turlaridan tashqari quyidagi rentabellik ko‘rsatkichlarini aniqlash, ularning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarini hisoblash, kompleks iqtisodiy tahlilning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Sotishdan ko‘rilgan rentabellik, %=
= Sotishdan ko‘rilgan yalpi foyda
× 100%= FN · 100%.
Маhsulot sotishdan sof tushum N
Qilingan xarajat qaytimi, % =
= Sotishdan ko‘rilgan yalpi foyda 100%= FN
100%.
Sotilgan mahsulot tannarxi SMT
Jami daromadga nisbatan rentabellik, % =
= Sof foyda Jami daromad
× 100%=
SF
5 Daromad
· 100%.
Jami xarajatga nisbatan rentabellik, % =
= Sof foyda Jami daromad
× 100%=
SF
5 Хаrajat
· 100%.
Mahsulot birligining rentabelligi, % =
ƒMаhsulot – Mаhsulot ⎞
bahosi tannarxi |⎠
=
× 100%= F
· 100%.
Mаhsulot birligining bahosi B
jadvalda aks etgan korxona balansi aktivi, kapitali va majburi- yatlarining daromadlilik, rentabellik ko‘rsatkichlarini kompleks
baholash tizimini dinamik shaklda bir-biri bilan taqqoslash orqali natijaviy ko‘rsatkichlarni ekstensiv va intensiv omillar evaziga o‘zgarish natijalarini quyidagi 98-jadval 9.1 va 9.2 satrga joylashtiramiz:
100-jadval
T
№
|
Ko‘rsatkichlar
|
Koeffitsiyentlarning
o‘sish (pasayish) sur’atlari, %
|
1.
|
Balans aktivi daromadlilik dinamikasi koeffitsiyenti
|
1,031
|
2.
|
O‘z kapitali daromadlilik dinamikasi koeffitsiyenti
|
1,026
|
3.
|
Qarz kapitali daromadlilik dinamikasi koeffitsiyenti
|
1,022
|
4.
|
Sof aktiv daromadlilik koeffitsiyenti
K jdaromad = 4 P ω = 4 1,031 · 1,026 · 1, 022 · 1, 018 =
= 4 1,101 = 1,024 · 100 = 102,4 %
|
1,018
|
5.
|
|
|
102,4%
|
6.
|
Balans aktivi rentabellik dinamikasi koeffitsiyenti
|
1,021
|
7.
|
O‘z kapitali rentabellik dinamikasi koeffitsiyenti
|
1,018
|
8.
|
Qarz kapitali rentabellik dinamikasi koeffitsiyenti
|
1,016
|
9.
|
Sof aktiv rentabellik koeffitsiyenti
K j rent = 4 P ω = 4 1,021 · 1,018 · 1,016 · 1,014 =
= 4 1,107 = 1,026 · 100 = 102,6 %
|
1,014
|
|
102,6%
|
9.1.
|
ΔK j dar – d; % +2,4
Kekst = ΔK rent, % = +2,6 = 0,92 · 100 = 92 %
j
|
+92%
|
9.2.
|
Kint = 1 – 0,92 = 0,08 · 100 = 8 %
|
8%
|
jadval ma’lumotlari asosida balans aktivi kapitali va majburi- yatlarining daromadliligi va rentabelligini kompleks baholash natijalari shuni ko‘rsatadiki, daromadlilik dinamikasining kompleks ko‘rsatkichi (Kj daromad = 102,4 %), rentabellik dinamikasining kompleks ko‘rsatki- chi (Kj rent = 102,6 %) darajasidan biroz pastroq. Resurslardan ekstensiv foydalanish koeffitsiyenti 92 %, intensiv foydalanish (rentabellik) koef- fitsiyenti 8 % ni tashkil etgan. Demak, resurslardan foydalanish renta- belligining 92 % ga qadar ko‘tarilishi, asosan korxona daromadining ortishi bilan, faqat 8 % esa sof foydani o‘sishi bilan izohlanadi.
Rentabellikka ta’sir etuvchi omillar tahlili
Rentabellik o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga tahlilda alohida ahamiyat beriladi. Rentabellik o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni ular-
da qatnashuvchi birliklarga nisbatan belgilash mumkin. Masalan, mah- sulotni sotishga nisbatan rentabellik o‘zgarishiga sotishdan olingan yalpi foyda summasining o‘zgarishi va sotishdan olingan tushumlar summa- sining o‘zgarishi ta’sir etsa, asosiy vositalar rentabelligiga korxona sof foydasining o‘zgarishi va asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiyma- tining o‘zgarishi, umumiy rentabellikka bir so‘mlik tushumga to‘g‘ri keladigan sof foyda summasining o‘zgarishi, asosiy vositalar qaytimining o‘zgarishi va moddiy aylanma mablag‘lar qaytimining o‘zgarishlari ta’sir qiladi va hokazo.
Rentabellik o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni quyidagi jadval ma’lumotlari asosida ham aniq ko‘rish mumkin.
101-jadval
Mol-mulk rentabelligi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili
Ko‘rsatkichlar
|
O‘tgan yili
|
Shartli ko‘rsatkich (rentabellik)
|
Hisobot yili
|
Jami o‘zgarish (+, –)
|
Shu jumladan
|
Foydani o‘zgarishi hisobiga
|
Mol-mulk qiymati- ning o‘zgarishi
hisobiga
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6=4-3
|
7=3-2
|
Rentabellik, %
|
4,21
|
3,53
|
2,85
|
-1,36
|
-0,68
|
-0,68
|
Biz tahlil qilayotgan korxonada hisobot yilida mol-mulk rentabelligi o‘tgan yilga nisbatan 1,36 foizga pasaygan. Bunga asosan ikkita omil, ya’ni sof foyda miqdorining hamda mol-mulk qiymatining o‘zgarishi ta’sir etgan. Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, sof foydaning hisobot davrida kamayganligi hisobiga mol-mulk rentabelligini o‘tgan yilga nisbatan 0,68 foizga pasayishiga, mol-mulk qiymatining joriy davrda o‘zgarganligi esa 0,68 foizga pasayishiga olib kelgan. Bunday natijalar, odatda, korxona uchun salbiy holat sifatida baholanadi. Shu sababli korxona ma’muriyati rentabellikni oshirish choralarini va mavjud imkoniyatlarni izlab topishi lozim bo‘ladi.
Mavzu bo‘yicha tayanch iboralar::
foyda – iqtisodiy kategoriya;
foydaning shakllanishi;
moliyaviy natijalar tahlilining mazmuni va tahlil vazifalari;
moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot, ular bilan qiziquvchilarni jalb etuvchi asosiy ko‘rsatkichlar;
moliyaviy natijalarning shakllanishi;
sotishdan ko‘rilgan foydaga ta’sir etuvchi omillarni hisoblash tartibi;
foydaning gorizontal tahlili natijalaridan kelib chiqadigan xulosalar;
moliyaviy natijalarning vertikal tahlili natijalaridan kelib chiqadigan xulosalar;
sof foydaning o‘zgarish sabablari;
aktivning rentabellik darajasiga ta’sir etuvchi omillar;
korxonaning resurs potensialidan foydalanishini tahlil etish uslubi;
resurslardan ekstensiv va intensiv foydalanish koeffitsiyentlari;
davr xarajatlarini tahlil etish uslubi;
asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan daromadlar va tushumlar;
moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan foyda (zarar)larni tahlil etish tartibi;
rentabellik turlari, ularning mohiyati va aniqlash tartibi;
korxona aktivi (mol-mulk) rentabellik darajasiga ta’sir etuvchi omillar;
ishlab chiqarish rentabelligi va unga ta’sir etuvchi omillar;
mahsulot turlari bo‘yicha rentabellik darajasiga ta’sir etuvchi omillar:
mahsulot tannarxi;
mahsulot birligi bahosi;
foyda va rentabellikni oshirish yo‘llari.
|
