|
O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim
|
| bet | 23/140 | | Sana | 09.10.2024 | | Hajmi | 1,16 Mb. | | #274218 |
Bog'liq Termiz davlat universiteti metrologiya, standartlashtirish va seS
Xalqaro birliklar nizimi (SI) ning asosiy birrliklari
Kattalik
|
Birlik
|
Nomi
|
O‘lcham- ligi
|
Nomi
|
Belgisi
|
Ta’rifi
|
I bo‘yi- cha
|
Ruscha
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
Uzunlik
|
L
|
mеtr
|
m
|
m
|
Metr – bu yorug‘lik 1/299792458 s vaqt
oralig‘ida bosib o‘tadigan masofa.
|
Massa
|
M
|
Kilo –
gramm
|
kg
|
kg
|
Kilogramm bu massa birligi bo‘lib xalqaro
kilogramm – prototipining massasiga teng
|
Vaqt
|
T
|
sekund
|
s
|
с
|
Sekund – bu seziy – 133 atomi asosiy holatining ikki o‘ta nozik sathlari orasidagi bir – biriga o‘tishiga muvofiq keladigan
nurlanishning 9192631770 davridir.
|
Elektr toki (elektr toki kuchi
|
I
|
amper
|
A
|
А
|
Amper – bu vakuumda bir – biridan 1m oraliqda joylashgan, cheksiz uzun, o‘ta kichik dumaloq kundalang kesimli ikki parallel to‘g‘ri chiziqli o‘tkazgichlardan tok o‘tganda o‘tkazgichning har 1m uzunligida 2·10 – 7 N ga teng o‘zaro ta’sir kuchini hosil qila oladigan o‘zgarmas tok
kuchi.
|
Termo – dinamik harorat
|
Θ
|
kelvin
|
K
|
K
|
Kelvin – bu termodinamik harorat birligi bo‘lib, u suvning uchlanma nuqtasi
termodinamik haroratining 1/273,16 qismiga teng.
|
Modda miqdori
|
N
|
mol
|
Mol
|
Mоl
|
Mol – bu massasi 0,012 kg bo‘lgan uglerod – 12 qancha bo‘lsa, o‘z tarkibiga shuncha elementlarni olgan tizimning miqdoridir. Molni tadbiq etishda elementlari guruhlangan bo‘lishi lozim va ular atom, ion, elektron va boshqa zarrachalar guruhlaridan iborat bo‘lishi
mumkin.
|
Yoruglik kuchi
|
J
|
kandela
|
Cd
|
Kd
|
Kandela – bu berilgan yo‘nalishda 540·1012 Hz chastotali monoxramatik nurlanishni tarqatuvchi va shu yo‘nalishda energetik yorug‘lik kuchi 1/683 W|sr ni tashkil etuvchi manbaning yorug‘lik
kuchidir.
|
Xalqaro birliklar tizimi (SI) ning hosilaviy birliklari
SI ning hosilaviy birliklari SI ning kogerent hosilaviy birliklarini hosil qilish qoidalariga muvofiq keltirib chiqariladi. SI ning asosiy birliklaridan
foydalanib keltirib chiqarilgan SI ning hosilaviy birliklarining namunalari2 – jadvalda keltirilgan.
2 – jadval
Nomlari va belgilari asosiy birliklar nomlaridan va belgilaridan tashkil topgan SI ning hosilaviy birliklar namunalari
Kattalik___Birlik___Nomi'>Kattalik
|
Birlik
|
Nomi
|
O‘lchamligi
|
Nomi
|
Belgisi
|
Maydon
|
L2
|
metrning kvadrati
|
m2
|
hajm, sig‘diruvchanlik
|
L3
|
metrning kubi
|
m 3
|
Tezlik
|
LT – 1
|
sekundiga metr
|
m/s
|
Tezlanish
|
LT – 2
|
metr taqsim sekundning
kvadrati
|
m/s2
|
Zichlik
|
L – 3M
|
Kilogramm taqsim
metrning kubi
|
kg/m3
|
To‘lqin son
|
L – 1
|
metrning darajasi minus bir
|
m – 1
|
Solishtirma hajm
|
L3M – 1
|
metrning kubi taqsim
kilogramm
|
m3/kg
|
Elektr tokining zichligi
|
L – 2I
|
amper taqsim metrning
kvadrati
|
А/m2
|
Magnit maydonning
kuchlanganligi
|
L – 1I
|
amper taqsim metr
|
А/m
|
Komponentning mol –
yar kontsentratsiyasi
|
L – 3N
|
mol taqsim metrning kubi
|
mol/m3
|
Ravshanlik
|
L – 2J
|
kandela taqsim metrning
kvadrati
|
cd/m2
|
SI ning maxsus nomiga va belgilanishiga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari 3 – jadvalda ko‘rsatilgan.
3 – jadval
SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari
Kattalik
|
Birlik
|
Nomi
|
O‘lchaml igi
|
Nomi
|
Belgis i
|
SI ning asosiy va hosilaviy birliklari
orqali ifodalanishi
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
Yassi burchak
|
l
|
Radian
|
rad
|
mm – 1 =1
|
Fazoviy burchak
|
l
|
steradian
|
sr
|
m2m – 2 = l
|
Chastota
|
T – 1
|
gers
|
Hz
|
s – 1
|
Kuch
|
LMT – 2
|
nyuton
|
N
|
m kgs – 2
|
Bosim
|
L – 1MT – 2
|
paskal
|
Pa
|
m – 1 kgs – 2
|
Energiya, ish, issiqlik miqdori
|
L2MT – 2
|
djoul
|
J
|
m2 kgs – 2
|
Quvvat
|
L2MT – 3
|
vatt
|
W
|
m2 kgs – 3
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
Elektr zaryadi, elektr miqdori
|
TI
|
kulon
|
С
|
sA
|
Elektr kuchlanish, elektr potentsial,
elektr potentsiallar ayirmasi, elektr yurituvchi kuch
|
L2MT – 3I – 1
|
volt
|
V
|
m2 kgs – 3 – A – 1
|
Elektr sig‘im
|
L–2M –
1T4I2
|
farad
|
F
|
m – 2kg – 1s4A2
|
Elektr qarshilik
|
L2M –
1T3I2
|
om
|
Ω
|
m2kgs – 3 A2
|
Elektr o‘tkazuvchanlik
|
L-2M1T -
3I-2
|
simens
|
S
|
m – 2kg – 1s3 A – 2
|
Magnit induktsiyasining oqimi,
magnit oqimi
|
L2MT –2I –1
|
veber
|
Wb
|
m2kgs – 2A – 1
|
Magnit oqimining zichligi, magnit
induktsiyasi
|
MT –2I –1
|
tesla
|
T
|
kgs – 2A – 1
|
Induktivlik, o‘zaro induktivlik
|
L2MT – 2I – 2
|
genri
|
H
|
m2kgs – 2A – 2
|
Selsiy temperaturasi
|
θ
|
Selsiy
gradusi
|
0С
|
K
|
Yorug‘lik oqimi
|
J
|
lyumen
|
lm
|
cdsr
|
Yoritilganlik
|
L – 2J
|
lyuks
|
Ix
|
m – 2cdsr
|
Radioaktiv manbadagi nuklidlarning
aktivligi (radionuklidning aktivligi)
|
T – 1
|
bekkerel
|
Bq
|
s – 1
|
Ionlovchi nurlanishning yutilgan
dozasi, kerma
|
L2T – 2
|
grey
|
Gy
|
m2s – 2
|
Ionlovchi nurlanishning ekvivalent dozasi, ionlovchi nurlanishning
effektiv dozasi
|
L2T – 2
|
zivert
|
Sv
|
m2s – 2
|
Katalizator aktivligi
|
NT – 1
|
katal
|
kat
|
mol – s – 1
|
Xalqaro birliklar tizimi birliklarini o‘nli karrali va ulushli birliklarining nomlari va belgilarini hosil qilish qoidalari
SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarining nomlari va belgilanishi 4 – jadvalda keltirilgan ko‘paytuvchi va old qo‘shimchalar yordamida hosil qilinadi.
4 – jadval
SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarning nomlari va belgilanishini hosil qilish uchun foydalaniladigan ko‘paytuvchi va old qo‘shimchalar
|
| |
