O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI MUHANDISLIK-IQTISODIYOT INSTITUTI
“OLIY MATEMATIKA” KAFEDRASI
Mavzu: Kompleks sonlar va ular ustida amallar.Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Bajardi: “KTI-293” guruh talabasi Amonqulov Boboqul
Qabul qildi: G’ulomova Muhabbat
Qarshi 2013
Reja:
1. Asosiy ta‘riflar.
2. Kompleks sonning geometrik tasviri.
3. Kompleks sonning trigonometrik shakli.
1. Asosiy ta‘riflar
Haqiqiy sonlar bilan ish ko’rilganda noldan farqli har qanday haqiqiy sonni kvadrati musbat bo’ladi deyilgan edi. Ammo kvadrati manfiy bo’lgan sonlar bilan ham ish ko’rishga to’g’ri keladi. Bunday sonlar tabiiyki haqiqiy son bo’lmaydi.
1-ta‘rif. Kvadrati –1 ga teng ifodani mavhum birlik deb ataladi va u i orqali belgilanadi.
Shunday qilib, i2=-1 yoki   .
Mavhum birlikning ta‘rifidan i3= i2· i =-1·i=i, i4=i2·i2=(-1)(-1)=1, i5=i va hokazo umuman k butun son uchun i4к=1, i4к 1= i, i4к 2=-1, i4к 3=-i ekannligi kelib chiqadi.
2-ta‘rif. z kompleks son deb
z=а bi
ko’rinishdagi ifodaga aytiladi, bunda а va b haqiqiy sonlar.
a va b ni z kompleks sonning haqiqiy va mavhum qismlari deyiladi va Rez=a, jmz=b
kabi belgilanadi.
Xususiy holda, agar а=0 bo’lsa u holda z=0 ib=bi bo’lib u sof mavhum son deyiladi. Agar b=0 bo’lsa z=a i0=a haqiqiy son hosil bo’ladi. Demak, haqiqiy va sof mavhum sonlar kompleks sonning xususiy holi.
3-ta‘rif. Ikkita z1=a1 ib1 va z2=a2 ib2 kompleks sonlar а1=а2 b1=b2 bo’lgandagina teng (z1=z2) deyiladi.
Demak haqiqiy qismlari o’zaro va mavhum qismlari o’zaro teng bo’lgan kompleks sonlar teng bo’lar ekan.
4-ta‘rif. Ham haqiqiy qismi ham mavhum qismi noldan iborat kompleks son nolga teng deyiladi.
Demak, а=0, b=0 bo’lgandagina z=0 va aksincha z=a ib=0 dan а=0, b=0 kelib chiqadi.
5-ta‘rif. Faqat mavhum qismining ishorasi bilan farq qiluvchi ikkita z=a ib va  =a-ib kompleks sonlar o’zaro qo’shma kompleks sonlar deyiladi.
6-ta‘rif. Haqiqiy va mavhum qismlarining ishoralari bilan farq qiluvchi ikkita z1=a ib va z2=-a-ib= –z1 kompleks sonlar qarama – qarshi kompleks sonlar deyiladi. Qarshi (1926 37 yillarda Behbudiy) - Qashqadaryo viloyatidagi shahar (1926 yildan), viloyat markazi (1943 yildan). Qashqadaryo vohasining markazida, Qashqadaryo boʻyida, xalqaro t. yil va avtomobil yoʻllari kesishgan joyda.
-
Kompleks sonning geometrik tasviri
Har qanday z=a ib kompleks sonni 0ху tekislikda koordinatalari а va b bo’lgan А (а,b) nuqta shaklida tasvirlash mumkin. Aksincha, 0ху tekislikdagi har qanday А(а,b) nuqtaga z=a ib kompleks son mos keladi.
Kompleks sonlar tasvirlanadigan tekislik z kompleks o’zgaruvchining tekisligi deyiladi va tekislikka doiracha ichiga z qo’yiladi. (1-chizma)
1-chizma
Shunday qilib kompleks sonning geometrik tasviri  tekislikning nuqtasidan iborat ekan. Bunda 0х o’qda yotuvchi nuqtalar z=а haqiqiy sonlarni (b=0), 0у o’qda yotuvchi nuqtalar esa z=bi sof mavhum sonlarni tasvirlaydi (а=о). Shuning uchun kompleks sonlarni z kompleks o’zgaruvchining tekisligi da tasvirlanganda 0х o’q haqiqiy o’q, 0у o’q mavhum o’q deb ataladi. Umuman aytganda, kompleks sonlar to’plami bilan tekislikdagi barcha nuqtalar to’plami orasida o’zaro bir qiymatli moslik mavjud.
А(а,b) nuqtani koordinatalar boshi bilan tutashtirib  vektorni hosil qilamiz. Ba‘zi hollarda z=a ib kompleks sonni vektor ko’rinishda tasvirlash ma‘qul bo’ladi. Bu ham kompleks sonning geometrik tasviri deyiladi.
Shunday qilib, kompleks sonning geometrik tasviri tekislikdagi nuqtadan yoki vektordan iborat ekan.
-
Kompleks sonning trigonometrik shakli
Koordinatalar boshini qutb, 0х o’qning musbat yo’nalishini qutb o’qi deb kompleks tekislikda qutb koordinatalar sistemasini kiritamiz. φ va r А(а,b) nuqtaning qutb koordinatalari bo’lsin.
А nuqtaning qutb radiusi r, ya‘ni А nuqtadan qutbgacha bo’lgan masofa z=a bi kompleks sonning moduli deyiladi va |z| kabi belgilanadi.
Pifagor teoremasiga binoan 1-chizmadagi to’g’ri burchakli OAB uchburchakdan r= kelib chiqadi. Masalan, z1=-3 4i sonning moduli r1=|z1|=|-3 4i|= =5 ga teng. Noldan farqli har qanday kompleks sonning moduli musbat haqiqiy sondir.
А nuqtaning qutb burchagi φ ni z kompleks sonning argumenti deyiladi va Аrgz kabi belgilanadi. Argument bir qiymatli aniqlanmay, balki 2πк qo’shiluvchi qadar aniqlikda aniqlanadi, bunda k-butun son. Argumentning hamma qiymatlari orasida 0≤φ<2π tengsizlikni qanoatlantiruvchi bittasini tanlaymiz. Bu qiymat bosh qiymat deyiladi va φ=аrgz kabi belgilanadi.
Dekart va qutb koordinatalari orasidagi bog’lanish а=rcosφ, b=rsinφ ni hisobga olib z=a bi=rcosφ irsinφ yoki z=r(cosφ isinφ) (1) tenglikka ega bo’lamiz.
Bu tenglikning o’ng tomonidagi ifoda z=a bi kompleks sonning trigonometrik shakldagi yozuvi deb ataladi.
Qutb burchagi φ=arctg kabi topilishi ma‘lum.
Shunday qilib, z kompleks sonning moduli deb uni tasvirlovchi vektorning uzunligiga, argumenti deb shu vektorning 0х o’qning musbat yo’nalishi bilan tashkil etgan burchagiga aytilar ekan.
φ=arctg argumentni hisoblashda z kompleks sonning koordinatalar tekisligining qaysi choragida yotishini hisobga olish kerak, chunki arctg qiymatga φ argumentning ikkita qiymatlari mos keladi. Shuning uchun
tenglikdan foydalanish kerak. Masalan,
arg(1 i)= arctg1= , chunki а=1>0, b=1>0, arg(-1 i)=
=π arctg(-1)= π-= , chunki а=-1<0, b=1>0, arg(-1-i)=π arctg1= , chunki а=-1<0, b=-1<0, arg(1-i)= 2π arctg(-1)=2 π-= , chunki а=1>0, b=-1<0.
Kompleks sonning z=a bi ko’rinishdagi yozuvi kompleks sonning algebraik shakli deyiladi.
Kompleks son vektor shaklida tasvirlanganda haqiqiy songa 0х o’qda yotuvchi vektor, sof mavhum songa 0у o’qda yotuvchi vektor mos keladi.
1-misol. z=a bi va =a-ib qo’shma kompleks sonlar bir xil modullarga ega va argumentlarining absolyut qiymatlari teng, ishoralari qarama-qarshi ekanligini ko’rsating.
Yechish. 2-chizmadan
|z|=r= va  =r=
ekani, ya'ni |z|= va argz= -arg ekani kelib chiqadi.
Izoh: Har qanday haqiqiy А sonni ham trigonometrik shaklda yozish mumkin, ya’ni А>0 bo’lsa, А=А(coso isino),
(2)
A<0 bo’lsa, A=|A|(cos π isin π)
tengliklar o’rinlidir.
 
2-chizma. 3-chizma.
2-misol. z1=1- , z2=2i, z3=-2, z4=4 kompleks sonlar trigonometrik shaklda yozilsin.
Yechish. 1) z1=1- son uchun а=1, b=
 .
Shunday qilib, z1=1-=2 (cos  isin ).
2) z2=2i-sof mavhum son. а=0, b=2, r= =2,
φ= , z2=2i=2(cos isin).
3) z=-2- manfiy haqiqiy son. Shuning uchun (2) formulaning ikkinchi tenglamasiga binoan
z3=-2=|-2|(cos π isin π) bo’ladi.
4) z4=4- musbat haqiqiy son bo’lgani uchun (2) formulaning birinchi tenglamasiga binoan z4=4=4(coso isino) bo’ladi.
3-misol. |z|≤3 tengsizlikni qanoatlantiruvchi kompleks sonlarga mos -kompleks tekisligi nuqtalarining to’plami topilsin.
Yechish. z=x iy desak |z|= bo’lib, berilgan tengsizlik ≤3 yoki х2 у2≤9 ko’rinishga ega bo’ladi. х2 у2=9 tenglik markazi koordinatalar boshida bo’lib radiusi 3 ga teng aylanani ifodalaydi. Demak, х2 у2≤9-markazi koordinatalar boshida bo’lib, radiusi 3 ga teng doiraning nuqtalari. Bunda х2 у2=9 aylananing nuqtalari ham to’plamga tegishli.
4-misol. 1≤|z|<3 tengsizlikni qanoatlantiruvchi z kompleks sonlariga mos - kompleks tekisligi nuqtalarining to’plami topilsin.
Yechish. 3-misolning natijasidan foydalanib 1≤х2 у2<9 tengsizliklarga ega bo’lamiz. х2 у2≥1 tengsizlik tekislikdagi markazi koordiatalar boshida bo’lib radiusi 1 ga teng aylanada va undan tashqarida yotgan nuqtalar to’plamini ifodalaydi. х2 у2<9 tengsizlik esa tekislikdagi markazi koordinatalar boshida bo’lib radiusi 3 ga teng aylananing ichida yotgan nuqtalar to’plamini ifodalaydi. Demak berilgan tengsizliklar tekislikdagi markazi koordinatalar boshida bo’lgan va radiuslari 1 ga va 3 ga teng konsentrik aylanalar orasidagi halqani ifodalar ekan. Bunda radiusi 1 ga teng aylananing nuqtalari ham halqaga tegishli.
(4-chizma).
5-misol. |z 2-i|=|z 4i| (α)tenglikni qanoatlantiruvchi z kompleks sonlar to’plami kompleks tekisligida nimani ifodalaydi?
Yechish. z=x iy desak (α) tenglikni |x iy 2-i|=|x iy 4i| yoki
|x 2 i(y-1)|=|x i(y 4)| ko’rinishda yozish mumkin. Oxirgi tenglikni kompleks sonni modulini topish formulasiga asoslanib
 = (β)
kabi yozamiz. Bu yerdagi ifoda z=x iy kompleks songa mos keluvchi А(х,у) nuqtadan М(-2;1) nuqtagacha masofani,  esa shu А(х,у) nuqtadan N(0;-4) nuqtagacha masofani ifodalaydi. Demak, (β) tenglik А(х,у) nuqtadan М(-2;1) va N(0;-4) nuqtalargacha masofalar teng ekanligini ko’rsatadi. Kesmaning o’rta perpendikulyari uning uchlaridan bir xil masofada yotishini hisobga olsak berilgan tenglamadagi kompleks sonlariga kompleks tekislikdagi МN kesmani o’rta perpendikulyarini ifodalovchi to’g’ri chiziqning nuqtalari to’plami mos kelishi ayon bo’ladi.
Adabiyotlar
-
Т.Азларов, Ҳ.Мансуров. Математик анализ.1-қисм.Тошкент Ўқитувчи»,1986.
-
Г.Н.Берман. Сборник задач по курсу математического анализа. Москва, «Наука”, 1985.
-
Я.С.Бугров, С.М.Никольский. Элементы линейной алгебры и аналитической геометрии. Москва, «Наука”, 1980.
-
А.А.Гусак. Высшая математика. 1-том. Минск,2001.
| 