224
X BОB. KОN KОRХОNАLАRIDА ELEKTR ХАVFSIZLIK
10.1. Elektr хаvfsizlikni tа’minlаsh vоsitаlаri
Elektr uskunalar bilan ishlaydigan ishchilarni elektr jarohat-
lanishdan, elektr yoyi va elektrmagnit maydonlaridan himoyalash
uchun elektr himoya vositalari (EHV) qo‘llaniladi.
Himoyalovchi vositalar shartli ravishda uch turga bo‘linadi–
izolyatsiyalovchi, to‘suvchi va yordamchi.
Insonni elektr kuchlanish ostida bo‘lgan elektr uskunalarning
qismlaridan va yerdan izolyatsiyalash uchun xizmat qiladigan vositalar
– izolyatsiyalovchi vositalar deb ataladi. Unga quyidagi buyumlar
kiradi: izolyatsiyalovchi va o‘lchovchi shtangalar; vaqtincha yerga
ulash qurilmalari; izolyatsiyalovchi va elektro‘lchov qisqichlar;
kuchlanish ko‘rsatkichlari; montyor asboblarini izolyatsiyalangan
dastalar; dielektrik qo‘lqoplar; etiklar va kalishlar; rezinali gilamchalar
va poyandozlar; izolyatsiyalangan narvonlar.
Izolyatsiyalovchi EHV ikki xilga bo‘linadi: asosiy va yordamchi.
Kuchlanishga ishonchli bardosh beradigan va ular yordamida tok
o‘tkazuvchi qismlarga tegishiga ruxsat beradigan vositalar asosiy
vositalar deb ataladi. Ishchilarni xavfsizligini ta’minlab bera olmay-
digan va qo‘shimcha bo‘lib asosiy EHV bilan birgalikda qo‘lla-
niladigan vositalar – qo‘shimcha himoya vositalari deb ataladi.
To‘siqli himoya vositalar deb, vaqtincha tok o‘tkazuvchi
qismlarni to‘sish uchun qo‘llaniladigan vositalarga aytiladi. Bunga olib
yuruvchi to‘siqlar (pardalar, qo‘lqoplar, qafaslar) hamda vaqtinchalik
yerga ulash qurilmalari kiradi. Ularga shartli ravishda ogohlantiruvchi
plakatlar ham kiradi. Insonni yiqilib tushishini oldini olish uchun
(himoyalovchi belbog‘lar, ogohlantiruvchi arqonlar) va tepaga
ko‘tarilish uchun (narvonlar, changaklar) hamda yorug‘lik, issiqlik,
mexanik va kimyoviy ta’sirlaridan himoyalanish uchun shaxsiy
himoya vositalari (ko‘zoynak, protivogaz, maxsus kiyimlar va shunga
o‘xshash turli buyumlar) qo‘llanib kelinadi.
Elektr qurilmadan foydalanishda elektr qurilmada ishlayotgan
shaxslarni xavfsizligini ta’minlay olmaydigan, hatto eng mukammal
ijro sharoitlari vujudga keladi va maxsus himoya vositalaridan
225
foydalanishni talab qiladi. Masalan, kommunikatsiya apparatlari bilan
ishlayotganda–o‘chiruvchi, aloqani uzuvchi apparatlar bilan ishlayot-
ganda apparatlar simlarida kuchlanish paydo bo‘lish ehtimoli bor,
shuning uchun simdan insonni izolyatsiya qiluvchi himoya vositasi
(dielektrik qo‘lqoplar) yoki yerdan izolyatsiya qiluvchi (izolatsion
poyabzal, qo‘shimcha taxtacha va hokazo) vositalardan foydalanish
zarur.
Elektr qurilmalarda ta’mirlash ishlari uchun ish joyini
hozirlashda ish olib boriladigan tok o‘tuvchi qismlar xatoga yo‘l
qo‘yilib kuchlanish ostida qoldirilgan bo‘lishi mumkin, shu bois
tegishli ko‘chma asboblar (kuchlanish ko‘rsatkichlari) bilan ularda
kuchlanish bor–yo‘qligini avvaldan tekshirish zarur. Elektr qurilmada
ta’mirlash ishlarini olib borayotgan insonlarni xatoliklarga yo‘l qo‘yish
xavfi bor, shuning uchun ish olib borilayotgan joylar va qurilmaga
yaqin uchastkalarni, qolaversa, yaqinlashish yoki tegib ketish xavfi
bo‘lgan joylarni (ogohlantirish plakatlari) maxsus belgilar bilan
avvaldan belgilab qo‘yish zarur.
Elektr tarmog‘idan uzilgan elektr qurilmaning tok oquvchi
qismlarida ishlashda ularda tasodifan kuchlanish paydo bo‘lish xavfi
vujudga keladi, shuning uchun kuchlanishni ish joyiga xatoli holatdan
mustasno etadigan va shu bilan kuchlanish paydo bo‘lish holatida
ishlovchilar uchun xavfni bartaraf etadigan choralar qabul qilish kerak.
Elektr qurilmaning turg‘un konstruktiv himoya qurilmalari blokirovka,
signalizatsiya, yerga tutashuv, nollash va hokazodan iborat.
Turg‘un elektr himoya ko‘chma va olib yuriladigan buyumlar
bilan qo‘shimcha qilinadigan himoya vositalari elektr qurilmalarda
elektr tokidan shikastlanishdan, elektryoy va elektromagnit maydon
ta’siridan, tok urishi mumkin bo‘lgan elektr qurilmalarda ishlayotgan
insonlarni himoya qilishga xizmat qiladi. Bularga izolyatsiya qiluvchi
shtangalar, qisqichlar, elektr o‘lchagich qisqichlari, kuchlanish
ko‘rsatkichlari, dielektrik rezina buyumlar, izolyatsiyalanuvchi qo‘yil-
malar, ko‘chma yerga tutashma, izolyatsiyali montyorlik asboblari va
ogohlantiruvchi plakatlar va boshqalar kiradi.
Mavjud elektr qurilmalarda ishlayotganda xavfsiz va yuqori ish
sharoitlarini ta’minlash uchun elektr himoya vositalaridan tashqari turli
noelektrotexnik himoya vositalaridan foydalaniladi (10.1–rаsm).
|
