I–BОB. KОNCHILIK KОRХОNАLАRINING ELEKTR
TА’MINОTI
1.1.
Kоnchilik kоrхоnаlаrining elektrlаshtirish tаriхi vа
аhаmiyati
Konchilik korxonalarini elektrlashtirishning tarixi O‘zbekiston
hududida konchilik sanoatining mavjudligi ming yillardan ortiq
davrlarni o‘z ichiga oladi. Toshkent viloyatida geolog olimlar
B.N.Nasledov, M.Ye.Masson va boshqalar tomonidan Angren daryo-
sining chap qirg‘og‘ida qadimgi lahimlar topilgan. Masalan oltin
qazib olishni mutaxassislar VII–XII asrlardan amalga oshirilganligini
ta’kidlashgan. Kulota deb nomlangan shaharda topilgan Tukket qol-
diqlari alohida ahamiyatga ega. Bu yerda ming yillardan avvalroq
metall eritish bilan shug‘ullanishgan. O‘zbekiston Respublikasi FA
arxeologiya instituti xodimlari M.Asqarov va Yu.F.Buryakovlar
tomonidan olib borilgan qazish ishlari bu yerda tarkibida mis,
qo‘rg‘oshin, rux, oltin va kumushlari bor rudalar qayta ishlab
eritilganligini ko‘rsatadi.
Markaziy Osiyo, jumladan O‘zbekiston inson qarorgoh qilgan va
tog‘–kon hunarmandchiligi yuqori rivojlangan qadimgi joylardan
hisoblanadi. Eramizdan avvalgi III–IV minginchi yillar madaniyati
qoldig‘i quyi Amudaryo bo‘ylaridan topilgan. Qizilqumdagi
Bo‘kantov, Beltov tog‘larida mis eritilgan joylar va metall shlaklari
qoldiqlarini uchratish mumkin. Bronza asrida Chirchiq daryosi
bo‘ylarida qo‘rg‘oshin eritilgani haqida ma’lumotlar bor. Eramizning
birinchi asridan boshlab Qurama tog‘larida temir va oltin, Farg‘onada
temir, tuz qazib olingan.
X asrga kelib Movarounnahr iqtisodi taraqqiyotida konchilik
katta o‘rin tutgan. Bu paytda Iloh (hozirgi Ohangaron) vodiysida
kumush–qo‘rg‘oshin ma’danlarini ishlab chiqaruvchi markaz bo‘lgan
va bu yerda zarb qilingan tangalarning betiga «Sxosh koni» deb yozib
qo‘yilgan. Shuning o‘ziyoq Iloh konchiligining nechog‘li katta
ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Farg‘ona vodiysida, Nurota tog‘larida, O‘ratepa va Samarqand
atrofida, temir, mis, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush, feruza va boshqa
qimmatbaho ma’dan konlari. Temir va misning topilishi misgarlik
5
hunarining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Movarounnahr
shaharlarida yasalgan misgarlik buyumlari katta miqdorda Yevropa va
Osiyo mamlakatlariga yuborilgan. Farg‘onada ko‘mir va neft qazib
olingan.
XI–XII asrlarda mo‘g‘ul bosqinchiligi davrida tog‘–kon sanoati
rivoji to‘xtaydi. Amir Temur davrida, ya’ni XIV asr oxiri XV asr
boshlarida tog‘–kon, irrigatsiya va dehqonchilik ishlari ancha yaxshi-
lanadi. Bu davrda qimmatbaho va bezak toshlar, turli qurilish mate-
riallari, ayniqsa marmar, temir, oltingugurt va tuz qazib chiqarish
kuchayadi.
XVI–XVIII asrlarda konchilik rivoji bir xil darajada saqlanib
turadi. XIX asr boshlarida Rossiya va Markaziy Osiyo davlatlari
orasidagi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi tog‘–kon sanoatining ham
o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi.
1867–yilda Turkiston harbiy yershunoslik bo‘limiga asos
solinadi va uning olimlari tomonidan Markaziy Osiyoning birinchi
bosh xaritasi tuziladi. Tyan–shan tog‘ tizmasi katta qismining tarkibi
va tuzilishi haqida dastlabki qimmatli ma’lumotlar to‘planadi.
1930–yillarning oxirida Rossiyaning Moskva va Leningrad
shaharlarida o‘zbek millati vakillaridan H.M.Abdullayev boshchiligida
bir guruh iqtidorli yoshlar nomzodlik dissertatsiyasini yoqlab
qaytadilar va keyinchalik ular O‘zbekistondagi olimlarning yadrosini
tashkil etadi. Ulardan H.M.Abdullayev Davlat mukofoti laureati,
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi prezidenti lavozimida faoliyat
ko‘rsatib, foydali qazilma konlari geologiyasini o‘rganishda ulkan
ishlar qildi. Uning ko‘pgina asarlari yangi foydali qazilma konlarini
izlab topishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
O‘zbekistonda konchilik sanoatining taraqqiyoti 1927–1930–
yillardan foydali qazilma konlarini qidirib topish, tarkiblarini va
zaxiralarini aniqlashdan boshlangan. Keyin Toshkent, Jizzax,
Farg‘ona,
Andijon,
Namangan,
Samarqand,
Qashqadaryo,
Surxondaryo, Navoiy viloyatlarida yoqilg‘i, rangli va qora
metallarning qazib oluvchi ochiq va yer osti konlari qurilib ishlab
chiqarishga topshirildi va aytilgan foydali qazilmalarni kavlab olish
yo‘lga qo‘yildi. Shu bilan birga bir necha boyitish fabrikalari ham
qurilib, ishga tushirib yuborildi. Bu konlarning barchasini ishlatishning
asosi bo‘lib elektr energiya hisoblanadi. Hozirda bu konlarda
6
zamonaviy mexanizatsiya vositalari, elektr uskunalari va qurilmalari
qo‘llaniladi. Ular zamonaviy elektr ta’minoti tizimi orqali elektr
energiya bilan ta’minlanadi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasida konchilik sanoati
keng ko‘lamli va eng rivojlangan sohalarida biri hisoblanadi. Bunga
sabab har bir viloyatda qattiq, suyuq, gaz foydali qazilmalarining bir
necha turi mavjud. Bu qazilma boyliklar yirik ishlab chiqarish
korxonalari, jumladan “NKMK” DK, “OKMK” OAJ, “O‘zbekko‘mir”
AJ, “Sharg‘unko‘mir” AJ, “Dehqonobod kaliy zavodi” AJ, Neft va gaz
korxonalarining tarkibiga kiruvchi ochiq va yer osti konchilik
korxonalarida qazib olinadi.
Konchilik sanoati rivojlanishi bilan bir qatorda qo‘llaniladigan
yuritmalarning va energiyalarning turlari ham o‘zgarib kelgan.
Foydali qazilmalarni qazib olishning ilk davrida odamlar o‘z
kuchlaridan foydalanishgan. Qazish uchun oddiy ish qurollaridan,
jumladan bolg‘a, lom, tesha, ketmon, kirkalardan foydalanishgan.
Tashish uchun qoplar, zambillar, zambilg‘altaklar ishlatilgan. Vaqt o‘t-
gandan keyin, tashish va ko‘tarish jarayonlari uchun ot va eshaklardan
foydalanishgan. Konchilik korxonalarida maxsus og‘ilxonalar bo‘lgan.
Keyinchalik odamlar shamolning va suvning kuchidan foydalanishni
o‘rgandilar va bu turdagi energiyalarni ko‘tarish jarayonlari uchun
ishlata boshladilar. Keyinchalik bug‘mashinalari ichki yonuv dviga-
tellari
ixtiro
qilingandan
keyin
bulardan
tashish
ishlarida
foydalanilgan. Shu bilan birga qazish ishlarida katta bosimli havo
energiyasidan foydalanilgan. 1883–yili akademiklar B.S.Yakobi va
E.X.Lenslar tomonidan o‘zgarmas tok dvigateli yaratiladi. 1889–
1890–yillarda olim va muhandis M.O.Dolivo–Dobrovolskiy uch fazali
o‘zgaruvchan tok tizimini so‘ngra asinxron dvigatelni ixtiro qildi.
Elektr yuritmаlаr bоshqа yuritmаlаrdаn bir qаnchа аfzаlliklаri
jumlаdаn yuqоri bоshqаruvchаnlik, elektr energiyasini ishlаb chiqа-
rishni mаrkаzlаshtirilishi, uzаtish vа tаqsimlаshning qulаyligi, ishchi
mаshinаlаrning kinemаtikаsini sоddаlаshtiruvchi vа yuritmаning
yuqоri F.I.K ni tа’minlоvchi bir dvigаtelli vа ko‘p dvigаtelli yuritmаni
qo‘llаsh mumkinligi, iхchаmligi birmunchа yuqоri ishgа tushirish
mоmenti, kоnstruksiyasining sоddаligi vа ishоnchli ishlаshi, tezligini
keng ko‘lаmli vа rаvоn rоstlаsh, mаsоfаdаn bоshqаrish vа
аvtоmаtlаshtirish mumkinligi.
7
Elektr yuritmа bilаn ishlаydigаn ishchi mаshinаlаrning bоshqа
yuritmа bilаn ishlаydigаnlаrgа nisbаtаn аnchа yuqоri unumdоrlik bilаn
ishlаshi, ishchi mаshinаning tаlаblаrigа eng to‘liq mоs kelаdigаn elektr
yuritmаni tаnlаsh imkоniyati bоrligi, shuningdek ishlаb chiqаrish
jаrаyoni uchun аvtоmаt bоshqаrishni qo‘llаsh imkоniyati tug‘ilishi
tufаyli erishilаdi. Bundаn tаshqаri elektr yuritmа qo‘llаngаndа ishlаsh
shаrоitlаri yaхshilаnаdi vа ishchilаrning mehnаti yengillаshаdi.
Shuningdek elektr yuritmаning kаttа yutug‘i uning bоshqа
energiya bilаn ishlаydigаn yuritmаlаrgа nisbаtаn tejаmliligidir. Elektr-
lаshtirilgаn ishchi mаshinаlаr bоshqа energiyagа ishlаydigаnlаrgа
nisbаtаn kаmrоq emirilаdi. Shu bilаn birgа kоn kоrхоnаlаrining yer
оsti shаrоitlаridа elektr energiyasi kаbel tаrmоqlаr оrqаli eng uzоqdаgi
lаhimlаrdа ishlаyotgаn elektr yuritmаli mаshinаlаrgа оsоnlik bilаn оlib
bоrilаdi. Bоshqа turdаgi energiya bilаn ishlаydigаnlаr uchun bundаy
emаs. Yanа kоnstruksiyasi bo‘yichа elektr yuritmаning аfzаlligi
shundаki u iхchаm, vаzni kаmrоq hamda elektr dvigаtel qоbig‘igа hаr
хil shаkl berish mumkinligidir.
Konchilik sanoatida elektr energiyasi XIX asrning oxirida
Rossiya, AQSH, Angliya, Fransiya, Germaniya kabi davlatlarda
qo‘llanila boshladi. Bunda asosan elektr energiyasi yoritish asboblari,
suv haydash nasoslari va transport vositalarining yirik bo‘lmagan
elektr yuritmalari uchun ishlatilar edi. XIX asrning oxirida va XX
asrning boshlarida sanoatning rivojlanish va ayniqsa temir yo‘llarning
qo‘llanilishi ko‘mir va rudalarga bo‘lgan ehtiyojni tobora oshirdi. O‘z
navbatida ko‘mir, temir, rangli va boshqa qazib olish keskin ortishi
qo‘l mehnatidan mashinalar vositasida qazib olishga o‘tishni taqozo
qila boshladi. Natijada konchilik sanoatining ochiq va yer osti
korxonalridagi asosiy va yordamchi jarayonlarni bajarish uchun
tegishli mexanizm va mashinalar ishlab chiqarilib, ulardan foydalanish
keng yo‘lga qo‘yila boshlaydi. Albatta bularda yuqorida aytilgandek
eng qulay va tejamli elektr yuritmalar qo‘llanilib, elektr energiya
ta’minoti tizimi ham rivojlanadi.
Hozirgi zamonaviy ochiq va yer osti konchilik korxonalari
hamda
boyitish
fabrikalarini,
mexanizatsiyalashtirish
va
elektrlashtirishsiz tasavvur qilish mumkin emas. Bu korxonalardagi
barcha asosiy va yordamchi ishlab chiqarish jaryonlarini bajarishda
tegishli kon, transport, yuklash–bo‘shatish mashinalari, yuk ko‘tarish
8
mashinlari, ventilyator, nasos, kompressor qurilmalaridan foydalaniladi.
Bu vositalarning beistisno asosiy qismi elektr yuritmalar bilan ishlatiladi,
ularning turli vazifalarni bajaradigan elektr uskunalari bor va ularni elektr
energiya bilan ta’minlash uchun elektr ta’minoti tizimi ishlatiladi.
| 