Yuzalar g„adir-budurliklarini chizmalarda belgilash
. Standarga binoan
chizmalarda detallarning shu chizma bo„yicha bajariladigan, ularni hosil qilish
usullaridan qat‟iy nazar konstruksiya bilan g„adir-budurlik shartlanmagan yuzalardan
tashqari, barcha yuzalarning g„adir-budurligi belgilanadi. YUza g„adir-budurligi
belgisining
tuzilishi
3.3-rasmda
ko„rsatilgan. Konstruktor ishlov turining
belgilamagan yuza g„adir-budurligining belgisida 3.3,b - rasmda ko„rsatilgan belgi
qo„llanadi; bu belgi afzaldir. Material qatlamini olib tashlash, masalan, charxlash,
frezerlash, jilvirlash, jilolash, kabi bilan ishlov berish natijasida hosil bo„lgan
yuzalarning g„adir-budurligining belgisi 3.3-v-rasmda ko„rsatilgan. Material qatlami
olib tashlanmaydigan usullar, masalan, quyish, bolqalash, hajmiy shtamplash, prokat,
103
cho„zish va boshqalar bilan hosil qilingan yuzalar g„adir-budurligining belgisida 3.3-
g- rasmda ko„rsatilgan belgi qo„llanadi, shu chizma bo„yicha ishlov berilmaydigan
yuzalar uchun ham shu belgi qo„llanadi.
3.3-rasm. Yuza g„adir-budurligini belgilash strukturasi.
Bu belgi bilan belgilangan yuzaning holati materialning tasnifi uchun tegishli
standart yoki texnikaviy shartlarda joriy qilingan talablarga javob berishi kerak[7].
G„adir-budurlik R
a
ko„rsatkichining qiymati uning belgisida timsolsiz
ko„rsatiladi, masalan, 0,5; qolgan ko„rsatkichlar uchun tegishli timsoldan keyin
ko„rsatiladi, masalan, R
max
6,3; S
m
0,63; S 0,32; R
z
32; t
50
70. Bu erda
ko„rsatkichlarning eng katta joiz qiymatlari ko„rsatilgan bo„lib ularning eng kichik
joiz qiymati chegaralanmaydi. t
50
70 belgilash misolida profilning kesish sathi
t=50% dagi profilning nisbiy tayanch uzunligi t
p
=70 % ko„rsatilgan. g„adir-budurlik
ko„rsatkichi qiymatining oralig„ini (eng kattk va eng kichik) ko„rsatilganda, belgida
ko„rsatkich qiymatlarining chegaralari ikki qator yozilib keltiriladi, masalan,
1,00
R
z
0,80
R
max
0,80
t
50
70
0,63
0,32
0,32
70
va hokazo
Yuqorigi qatorda kattaroq g„adir-budurlikka tegishli ko„rsatkichningqiymati
yoziladi. Yuza g„adir-budurligi ko„rsatkichining nominal qiymati qanday bo„lsa,
belgida ham shu qiymat chekka og„ishlari bilan ko„rsatiladi, masalan, 1
20% ; R
z
80
-
10%
; S
m
0,63
+20%
; t
50
70
40% va hokazo.
104
Yuza g„adir-budurligining ikkita yoki ko„proq ko„rsatkichlari qanday bo„lsa,
belgida ham ularning qiymatlari tepadan pastga quyidagi tartibda yoziladi.
profil notekisliklarining balandligi ko„rsatkichi (R
a
0,1 mkm dan ortiq emas,
asos uzunligi
l
ning qiymati 3.1-jadvalda ko„rsatilganga mos va 0,25 mm ga teng);
profil notekisliklari qadamining ko„rsatkichi (asos uzunlik 0,8 mm da S
m
0,063
mkm dan 0,040 mkm gacha);
profilning nisbiy tayanch uzunligi (asos uzunlik 0,25 mm da t
50
80
10%) (2.36a-
rasm). Agar berilgan yuza uchun ishlov usuli yagona bo„lsa, uni ham ko„rsatish
mumkin (3.4b- rasm).
Yuzalar g„adir-budurligini soddalashtirib ko„rsatishga yo„l qo„yilganda (2.36v-
rasm) talablar texnikaviy shartlarda tushuntiriladi.
3.4-rasm. Yuza g„adir-budurligini belgilash misollari.
Detal tasviridagi yuzalar g„adir-budurligining belgilari kontur, chiqarish
chiziqlarida (iloji boricha o„lcham chiziqlariga yaqinroq) yoki ularning tokchalarida
joylashtiriladi. Joy etishma ganda, g„adir-budurlikning belgilarini o„lcham chiziqlari
yoki ularning davomida hamda chiqarish chiziqlarini uzib ko„rsatishga yo„l quyiladi
(3.5a- rasm).
Buyum uzilish bilan tasvirlangan bo„lsa, g„adir-budurlik belgisi tasvirning faqat
bir tomonida, o„lcham ko„rsatilgan joyga iloji boricha yaqinroq joyda, ko„rsatiladi
(3.5b- rasm).
105
3.5-rasm. G„adir-budurlikni o„lcham yoki chiqarish chiziqlarida va uzilishi bilan
tasvirlangan detallarda belgilash misollari.
Detalning barcha yuzalarida bir xil g„adir-budurlik ko„rsatilgan bo„lsa, uning
belgisi chizmaning yuqorisidagi o„ng burchagiga joylashtiriladi va detal tasvirida
ko„rsatilmaydi (3.6a- rasm).
Agar detal yuzalarining ma‟lum qismida bir xil g„adir-budurlik ko„rsatilsa,
chizmaning yuqorisidagi o„ng burchakda bir xil g„adir-budurlik belgisi joylashtiriladi
hamda yonida 3.4b-rasmda ko„rsatilgan belgi qo„yiladi. Buning ma‟nosi shuki,
tasvirda g„adir-budurligi ko„rsatilmagan yoki 3.6,g rasmda ko„rsatilgan belgi
quyilmagan hamma yuzalar chizma burchagida ko„rsatilgan belgi oldidagi g„adir-
budurlikka ega bo„lishlari lozim. Bunda yuzalarning bir qismiga berilgan chizma
bo„yicha ishlov berilmasa, chizmaning yuqori o„ng burchagida 3.6v- rasmda
ko„rsatilgan belgi quyiladi. Agar bir yuzaning turlicha qismlaridagi g„adir-budurlik
har xil bo„lsa, bu qismlar uzuluksiz ingichka chiziq bilan ajratiladi va tegishli
o„lchamlar bilan g„adir-budurliklar belgilari quyiladi (3.6g- rasm).
b
106
3.6-rasm. G„adir budurlikni o„ziga xos holatlarda belgilash misollari.
|
