3.3Yuza qatlamini fizik-mexanik xosalari. Mashina detallari yuza qatlamini fizik-mexanik xosalari ishlov berish jarayonida
kuch va isiqlik omillarini yig„ma ta‟siri natijasida o„zgaradi. Tig„li asboblar bilan
ishlov berishda nisbatan kuch omillari ko„proq ta‟sir ko„rsatadi, buning natijasida
metall tuzilishi buziladi, kristallar buriladi va siljiydi hamda yuza qatlamida
108
mikroqattiqlikni o„sishi va qovushqoqlikni pasayuishini ifodalovchi naklyop xosil
bo„ladi.
Naklyorejaish chuqurligi va qoldiq kuchlanish ishlov berilayotgan material sifati
va mexanik ishlov berish sharoitlariga bog„liq bo„ladi, ularga shuningdek metall yuza
qatlamlarini mahalliy qizishi katta ta‟sir ko„rsatadi.
Yuza qatlamda ishlov berish tartiblariga bog„liq bo„lgan musbat yoki manfiy
qoldiq kuchlanishlar paydo bo„ladi. Tayyorlamalarga mexanik ishlov berishda yuza
qatlamda qoldiq kuchlanisxilarni paydo bo„lishiga quyidagilar sabab bo„ladi:
-ishlov berilayotgan material yuzasiga kesuvchi asbobni ta‟siri natijasida, uni
yuza qatlamida plastik deformatsiya boradi va u metalni ba‟zi bir fizik xosallarini o„z
garishiga va metallni mustaxkamlanishiga olib keladi.
Plastik deformatsiyalangan metallni yuza qatlamida zichligini kamayishi
tufayli xajmini oshishiga u bilan bog„liq bo„lgan va deformatsiyalashmagan quyi
qatlamlari to„sqinlik qiladi, buning natijasida tashqi qatlamda siquvchi, quyi
qatlamlarda esa – cho„ziluvchi qoldiq kuchlanishlar xosil bo„ladi;
-kesish joyida xosil bo„layotgan isiqlik metallni ingichka yuza qatlamlarini bir
zumda yuqori temperaturalargacha qizitadi va natijada uni nisbiy xajmi ortadi.
Kesuvchi asbobni ta‟siri to„xtatilgandan so„ng, metall yuza qatlami tezda
soviydi va u yuzani siqilishiga olib keladi, bunga sovuq holda qolgan quyi qatlamlar
to„sqinlik qiladi. Buning natijasida metallni yuza qatlamlarida cho„ziluvchan qoldiq
kuchlanishlar, a quyi qatlamlarda esa – ularni muvozanatlovchi siqiluvchan
kuchlanishlari rivojlanadi.
Kesish tartiblarini va ishlov berish sharoitlarini o„zgarishi metallni qizish
temperaturalarini ortishiga, isiqlik omillarini oshishiga va cho„zilish – siqilish qoldiq
kuchlanishlarini o„sishiga sabab bo„ladi. SHuningdek, asbobni eyilishi va
o„tmaslashib qolishi uni orqa yuzasini ishlov berilgan yuzaga ishqalanishini oshiradi,
bu esa nisbatan katta chuqurlikka tarqaluvchi cho„ziluvchan qoldiq kuchlanishlarni
shakllanishiga olib keladi.
109
Qoldiq kuchlanishlarini shakllanishi uchun metallarni kimyaviy tarkibi, uni
mustaxkamligi, isiqo„tkazuvchanligi va boshqa fizika va mexanik xosalari katta
ahamiyatga egadir.
