Ispring dasturi va uning imkoniyatlari

Folklor – og‘zaki ijod. 
Xalq poetik ijodi yozuv paydo 
bo‘lmasdan ko‘p zamonlar ilgari yuzaga kelgan. Uning yaratilishi va 
tarqalishi jonli og‘zaki an’ana bilan bog‘liqdir. Folklor asarlarining 
uzoq asrlar davomida og‘zaki yaratilishi va og‘zaki ijro etilishi uning 
shakl va mazmuniga ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, ayrim tarixiy 
faktlarning to‘liq esda qolmasligi, zamon taqozosi bilan unutilishi 
natijasida ularning asardan tushib qolishi yoki o‘zgarishi mumkin. 
Folklorning og‘zakilik xususiyati uning keng tarqalishiga, xalq 
orasida keng ommalashuviga sabab bo‘ladi.
Folklor xalq tomonidan asrlar davomida yaratilib avloddan-
avlodga, ustozdan shogirdga o‘tib kelgan jamoa ijodi mahsulidir. 
Ma’lumki, qadim zamonlarda ilk bor yuzaga kelgan folklor asarlari 
xalq tomonidan ijod qilingan va ijro etilgan. Keyinchalik esa talantli 
kishilar tomonidan yaratilgan. Ular o‘z ijodida qabila va urug‘ 
odatlari, dunyoqarashi, e’tiqodi, tabiat bilan bo‘lgan munosabatlari 
haqida hikoya qiladilar. Xalq kuychisi (baxshi, ertakchi, qo‘shiqchi) 
xalq jamoasi tomonidan yaratilgan asarlarni mexanik tarzda boshidan 
oxirigacha 
so‘zma-so‘z 
yod 
aytmaydi, 
balki 
unga 
ijodiy 
munosabatda bo‘lib, o‘zidan nimadir qo‘shadi, boyitib boradi. 
Shuning uchun ham u kuylayotgan asarini hamisha «xalqniki» deb 
tan oladi. Demak, folklor asarlarida xalq jamoasi ijodi tushunchasi, 
hech mahal individual ijod rolini inkor etmaydi. 
Folklor – sinkretik xususiyatga ega bo‘lib, xilma-xil san’at 
turlariga xos elementlarni o‘ziga mujassamlashtirgan. Uning ba’zi 
namunalari so‘z va kuy uyg‘unligida ijro etiladi. Doston va 
termalarni do‘mbira jo‘rligida kuylash an’anviy bo‘lsa, qo‘shiq dutor 
va childirma jo‘rligida kuylanadi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari 5 – 8 – 9-sinf darsliklarida xalq 
o‘g‘zaki ijodi xos mavzular o‘rin olgan. Akadimek-litsey va kasb-
hunar kollejlarining adabiyot darsliklarida ham xalq o‘g‘zaki ijodi 
bo‘limlari kiritilgan.
Bizga ma’lumki, uzluksiz ta’lim tizimidagi adabiyot darslari 
“Xalq og‘zaki ijodi”dan boshlanadi
1
. Shunga ko‘ra, doston haqidagi 
nazariy ma’lumotlarga to‘xtalib o‘tsak. 
1
S.Axmedov, B.Qosimov, R.Qo`chqorov, Sh.Rizayev. Umumiy o`rta ta`lim 
maktablarining 5-sinfi uchun darslik. – T.: Sharq. I-II qism. 2015. -176 b. 
191

Doston-xalq og‘zaki ijodining eng yirik janri bo‘lib, u 
qahramonlik, ishqiy-sarguzasht, fantastik mazmunga ega bo‘lgan 
voqealarni bayon qiluvchi asardir. Qahramonlarning sarguzashtlari, 
o‘zaro munosabatlari va kechinmalarini keng ko‘lamda tasvirlovchi 
yirik hajmli she’riy asar DOSTON deyiladi. 
Odatda, dostonlarning birinchi ijodkori unutilib, ular 
nasldan-naslga, avloddan-avlodga o‘tishi natijasida xalq mulkiga 
aylanadi. 
Dostonlar mavzu jihatdan rang-barang, mazmunan xilma-xil 
bo‘lganligi bois ularning quyidagi turlari mavjud: qahramonlik 
dostonlari, ishqiy-sarguzasht dostonlar, tarixiy dostonlar. 
Xalq og‘zaki ijodidagi “Rustamxon”, “Alpomish” qahramonlik 
dostoni bo‘lsa, “Go‘ro‘g‘li”, “Ravshan”, “Oshiq G‘arib va 
Shoxsanam” kabilar ishqiy-sarguzasht dostonlardir. 
Xalq dostonlari baxshilar tomonidan ijro etiladi. 
Adabiyotga doir maxsus saytlarda dostonlarning xalq baxshilari 
tomonidan kuylangan audio-video lavhalari mavjud. Har bir 
o‘qituvchi dars jarayonida ulardan samarali foydalanishi mumkin.
 
Dunyodagi ayrim xalqlarda o‘zining tarixiga oid yirik hajmdagi 
katta muhim voqea bayon etiladigan janrlar bor. Biz-o‘zbeklarda bu 
janr doston deb ataladi. Doston so‘zi qiziq-qiziq voqealarni hikoya 
qilish, maqtash ma’nolarini anglatadi. Badiiy adabiyotimizda asosan 
ikki usulda yaratilgan dostonlar bor. Birinchisi, asrlar davomida xalq 
og‘zaki ijodida baxshilar tomonidan og‘zaki tarzda kuylab kelingan 
dostonlar. Ikkinchisi, yozma shaklda shoirlar tomonidan ijod 
qilingan dostonlar. Ularning quyidagicha turlari bor:

Download 3,18 Mb.