253
Ipak qurtini tanasining 80-85% ini suv tashkil qilganligi uchun uni barg
tarkibidagi suvga talabi katta. Barg tarkibidagi suv miqdori tutning o’sishi
davrida kamayib, uni pishishi esa ortadi, ya’ni fizik xossalari ham o’zgaradi.
Masalan, ko’klamda yangi o’sib chiqqan barglarda 75-80% namlik bo’lsa, 20-25
kundan keyin, bargning pishishi bilan, ya’ni qurtning to’rtinchi-beshinchi
yoshida namlik kamayib, 68-70% ni tashkil etadi.
Barg tarkibidagi suv quyidagi formula bilan aniqlanadi.
A= X+Z
Bunda: A-bargdagi suv, % ; X-dastlabki namlik, %; Z-ho’l barg tarkibidagi
gigroskopik suv miqdori, % .
Z quyidagi formula yordamida topiladi:
Z=(100-X)xY/100
Bunda: Y-quruq barg tarkibidagi gigroskopik suv miqdori, % .
Barg tarkibida suvdan tashqari yana mineral (kul)
va organik moddalar
mavjud. Mineral moddalarga kalsiy, fosfor, kaliy, oltingugurt, natriy, xlor,
magniy, temir, ftor va boshqa moddalar kiradi. Ular to’qima protoplazmalarining
tuzilishida, to’qimalarning hayotiy faoliyatida, barg shirasining nordon –
ishqoriyligi (RN) ning o’rta (neytral) darajada bo’lishida va qurtning ipak
chiqarish jarayonida katta rol o’ynaydi.
Barg tarkibidagi kul miqdorini tekshirishda uni “xom”
kul deb atalib,
quyidagi formula bo’yicha % hisobida aniqlanadi:
X= 100 x v / a x (1-0,1R)
bunda: X – quruq modda tarkibidagi kul elementlari, %;
a – tahlil qilish uchun olingan namuna miqdori, g;
v – olingan “xom” kul modda, g;
R – tahlil qilinuvchi moddaning tarkibidagi namlik, %.
Tajribalar natijasida ipak qurti extiyojini to’liq qondirish uchun barg
tarkibidagi “xom” kul va undagi elementlar ko’klamdan kuzgacha quyidagi
miqdorda bo’lgani ma’qul. 100 g
absolyut quruq modda hisobida, %.
254
“Xom” kul .................................................... 8 – 20
Kaliy ........................................................... 1,6 – 2,2
Kalsiy ....................................................... 2,8 – 3,5
Kaliyning kalsiyga bo’lgan nisbati .... 0,4 – 0,6
Fosfor ........................................................ 0,3 – 0,4
Kalsiyning fosforga bo’lgan nisbati .. 8 – 13
Qattiqlik koeffisiyenti ......................... 3,5 – 5,0
Qurtning barg yeyishi tufayli tanasida to’plangan yog’ moddasidan uning
oziq iste’mol qilmaydigan – pilla o’rash, g’umbak va kapalak davrlarida kraxmal
sifatida foydalaniladi.
Barg tekshirilganda “xom” yog’ aniqlanib, u quyidagi formula yordamida
hisoblanadi:
X= 100 x a / v x (1-0,1R)
bunda: X – xom yog’ miqdori, %;
a – xom yog’ og’irligi, g;
v – quruq holatdagi tekshiriluvchi namunaning og’irligi, g;
R – quruq holatdagi moddaning namligini, % hisobida ifodalaydi.
Barg sifatini aniqlashda biologik usul, uning kimyoviy
tarkibini tekshirish
bilan bir qatorda, bargning fizik xususiyatlarini ham sinashga urinib ko’rilgan.
Bunday qo’shimcha ko’rsatkichlardan foydalanishga sabab, bargning kimyoviy
tarkibining o’zgarishi bilan uning fizik xususiyatlari, ya’ni
pishish jarayoni
o’rtasida uzviy aloqadorlik borligidir.
Bargning pishish davrida undagi keskin o’zgarishni hisobga olib, Yaponiya
olimlari bargning u yoki bu xususiyatlarini aniqlash yo’li bilan barg sifatiga baho
berishga harakat qilishgan. Shunday usullaridan biri ma’lum sathdagi barg
og’irligini belgilash orqali uning fizik xususiyatlarini aniqlashdan iborat.
Umuman bargning fizik xususiyatini aniqlashda quyidagi uch usul
qo’llaniladi: 1. Ma’lum sathdagi barg og’irligi; 2. Maxsus apparat orqali bargning
255
pishiqligini aniqlash; 3. Kolorometrik usul bo’yicha bargning yetilganligini
bilish.
