Bargning kimyoviy tarkibini aniqlash uchun namuna tayyorlash.
Bargning kimyoviy tarkibi faqatgina tut navi, parvarish darajasi, qurtga
foydalanish usullari va boshqa shart-sharoitlarga qarab emas, balki yana har bir
daraxtdagi novdalarda bargning joylanishi va tutning yoshiga qarab o’zgaradi.
Namuna barglar o’rtacha bo’lishligi uchun har xil yerda o’suvchi buta va baland
tanali tutzorlardan alohida-alohida hamda shox-shabbasining ichki qismi va
shimol, janub, sharq, g’arb tomonlarida joylashgan novdalarning pastki, o’rta va
yuqori qismlaridan barglar bandsiz chimdib tayyorlanadi. Namuna massasi
tutzor, maydonning katta-kichikligiga qarab 1-3 kg atrofida bo’lishi kerak.
Bargdagi dastlabki namlikni aniqlash uchun yangi tayyorlangan bargdan ikki
marta 50 g dan o’lchab olinadi va qolgan hamma kimyoviy elementlar quritilib,
tolqon qilingan namunadan aniqlanadi.
Agar barg tarkibidagi moddalar dinamikasi o’zgarishini o’suv davomida
o’zgarish lozim bo’lsa, namunalar ma’lum muddatlar o’tishi bilan yoki ipak
qurtining yoshiga qarab tayyorlangani ma’qul. Oziq moddalarining kecha-kunduz
davomida o’zgarishini bilish uchun barglarni ertalab, peshinda va kuchqurun
(kun botish oldidan) yig’ish lozim.
Namuna tayyorlashda maxsus jurnal tutilib, unga barg tayyorlangan maydon
nomi, tut navi, tutzor xili, tayyorlash soati, kun, oy, yil, havo harorati va namligi,
tutzorni oxirgi sug’orilgan kuni va tutzorda qo’llanilgan agrotexnik tadbirlar
yozib qo’yiladi.
Barg tarkibidagi suv. Barg tarkibidagi suv tut daraxti va uni iste’mol
qilgani ipak qurtida ro’y beradigan modda almashinishini boshqarib borishda
muhimdir. Jumladan, suv qurt to’qimalaridagi protoplazmalarni hosil qilish,
mineral va organik moddalarni eritib organizmning hamma qismlariga yetkazib
berish, nafas olish hamda tana haroratini rostlab turishda katta ahamiyatga ega.
253
Ipak qurtini tanasining 80-85% ini suv tashkil qilganligi uchun uni barg
tarkibidagi suvga talabi katta. Barg tarkibidagi suv miqdori tutning o’sishi
davrida kamayib, uni pishishi esa ortadi, ya’ni fizik xossalari ham o’zgaradi.
Masalan, ko’klamda yangi o’sib chiqqan barglarda 75-80% namlik bo’lsa, 20-25
kundan keyin, bargning pishishi bilan, ya’ni qurtning to’rtinchi-beshinchi
yoshida namlik kamayib, 68-70% ni tashkil etadi.
Barg tarkibidagi suv quyidagi formula bilan aniqlanadi.
A= X+Z
Bunda: A-bargdagi suv, % ; X-dastlabki namlik, %; Z-ho’l barg tarkibidagi
gigroskopik suv miqdori, % .
Z quyidagi formula yordamida topiladi:
Z=(100-X)xY/100
Bunda: Y-quruq barg tarkibidagi gigroskopik suv miqdori, % .
Barg tarkibida suvdan tashqari yana mineral (kul) va organik moddalar
mavjud. Mineral moddalarga kalsiy, fosfor, kaliy, oltingugurt, natriy, xlor,
magniy, temir, ftor va boshqa moddalar kiradi. Ular to’qima protoplazmalarining
tuzilishida, to’qimalarning hayotiy faoliyatida, barg shirasining nordon –
ishqoriyligi (RN) ning o’rta (neytral) darajada bo’lishida va qurtning ipak
chiqarish jarayonida katta rol o’ynaydi.
Barg tarkibidagi kul miqdorini tekshirishda uni “xom” kul deb atalib,
quyidagi formula bo’yicha % hisobida aniqlanadi:
X= 100 x v / a x (1-0,1R)
bunda: X – quruq modda tarkibidagi kul elementlari, %;
a – tahlil qilish uchun olingan namuna miqdori, g;
v – olingan “xom” kul modda, g;
R – tahlil qilinuvchi moddaning tarkibidagi namlik, %.
Tajribalar natijasida ipak qurti extiyojini to’liq qondirish uchun barg
tarkibidagi “xom” kul va undagi elementlar ko’klamdan kuzgacha quyidagi
miqdorda bo’lgani ma’qul. 100 g absolyut quruq modda hisobida, %.
254
“Xom” kul .................................................... 8 – 20
Kaliy ........................................................... 1,6 – 2,2
Kalsiy ....................................................... 2,8 – 3,5
Kaliyning kalsiyga bo’lgan nisbati .... 0,4 – 0,6
Fosfor ........................................................ 0,3 – 0,4
Kalsiyning fosforga bo’lgan nisbati .. 8 – 13
Qattiqlik koeffisiyenti ......................... 3,5 – 5,0
Qurtning barg yeyishi tufayli tanasida to’plangan yog’ moddasidan uning
oziq iste’mol qilmaydigan – pilla o’rash, g’umbak va kapalak davrlarida kraxmal
sifatida foydalaniladi.
Barg tekshirilganda “xom” yog’ aniqlanib, u quyidagi formula yordamida
hisoblanadi:
X= 100 x a / v x (1-0,1R)
bunda: X – xom yog’ miqdori, %;
a – xom yog’ og’irligi, g;
v – quruq holatdagi tekshiriluvchi namunaning og’irligi, g;
R – quruq holatdagi moddaning namligini, % hisobida ifodalaydi.
Barg sifatini aniqlashda biologik usul, uning kimyoviy tarkibini tekshirish
bilan bir qatorda, bargning fizik xususiyatlarini ham sinashga urinib ko’rilgan.
Bunday qo’shimcha ko’rsatkichlardan foydalanishga sabab, bargning kimyoviy
tarkibining o’zgarishi bilan uning fizik xususiyatlari, ya’ni pishish jarayoni
o’rtasida uzviy aloqadorlik borligidir.
Bargning pishish davrida undagi keskin o’zgarishni hisobga olib, Yaponiya
olimlari bargning u yoki bu xususiyatlarini aniqlash yo’li bilan barg sifatiga baho
berishga harakat qilishgan. Shunday usullaridan biri ma’lum sathdagi barg
og’irligini belgilash orqali uning fizik xususiyatlarini aniqlashdan iborat.
Umuman bargning fizik xususiyatini aniqlashda quyidagi uch usul
qo’llaniladi: 1. Ma’lum sathdagi barg og’irligi; 2. Maxsus apparat orqali bargning
255
pishiqligini aniqlash; 3. Kolorometrik usul bo’yicha bargning yetilganligini
bilish.
|
