Charxpalak usulida tut ko’chatlarini to’g’ri ekish sxemasini ko’rsating

245 
TUT DARAXTINI BARGIDAN FOYDALANISh VA HOSILINI 
ANIQLASh USULLARI. 
 
Mashg’ulotning maqsadi: Talabalarni tut bargidan foydalanish usullari, 
sistemasi va texnikasi, tut bargidan ko’klamgi qurt boqishda foydalanish, bargli 
novdalarni qurt boqish uchun kesishni o’rgatish. 
Topshiriqlar: 
1. Tut bargidan ipak qurti boqishdagi ahamiyati, daraxt yoshiga qarab barg 
hosilini o’zgarib borishi va tut bargidan foydalanish usullari bilan tanishish.  
2. Hosildan qolgan tut daraxtlarini yoshartirish va serbarg qilish yo’llari 
bilan tanishish. 
3. Ipakchilikda oziqa balansi va tut bargining hosilini aniqlash usullarini 
o’rganish. 
4. O’rganilgan obyektlarning rasmini ish daftariga chizib olish.
Kerakli materiallar va jihozlar: Uslubiy qo’llanmalar, tut bargi 
tasvirlangan jadvallar, tut barglari namunalari, tut shoxlarini kesishda 
qo’llaniladigan asboblar. 
Asosiy tushunchalar: Ipakchilikda oziqa balansi va tut bargining 
hosilini aniqlash usullari. Respublikamiz tumanlaridagi hosil beruvchi mavjud 
tutlarning hosiliga qarab qancha ipak qurtini boqishni rejalashtirish ipakchilikda 
oziqa balansi deyiladi. 
Oziqa balansi ipak qurtini zoti qutilar soni va boqish agrotexnikasiga qarab 
belgilanadi. Oziqa balansi belgilashdan oldin tut daraxtlarining barg hosilini 
aniqlashni to’g’ri tashkil etish kerak, buning uchun bu ishga o’ta tajribali 
mutaxassislarni jalb etish kerak. 
Ipakchilikda oziqa balansini bilish uchun har yili bahorda ipak qurtini 
boqishni beshinchi yoshining 4-5 kunlarida belgilangan tutlarning hosili 
aniqlanib borilishi kerak, natijada kelgusi yili erta bahorda ipak qurtini necha quti 
jonlantirish mumkinligi rejalashtiriladi. 

246 
Baland tanali tutlarda tanasining 1 metr balandlikdagi yo’g’onligi 5-10, 10-
20, 20-30, 30-45, 45-60 sm va undan yuqori bo’lgan guruhlarga ajratib ularning 
barg hosili tortish yo’li bilan aniqlanadi. 
Baland tanali tutlarning barg hosilini aniqlashda, yuqorida aytilgan har bir 
guruxdan o’rtacha rivojlangan 5 ta namuna daraxtlar tanlanib ularga bo’yoq 
suriladi. Bo’yoq surib qo’yilgan namuna daraxtining xech qanday novdasi 
kesilmaydi.
Ipak qurtini beshinchi yoshining 4-5 kunlari tutning barg hosili quyidagicha 
aniqlanadi. fqp-p
1
, bunda f- bitta namuna daraxt bargining og’irligi, kg.
r - barcha novdalarning barg bilan og’irligi, kg. 
r
1
 - bargsiz novdalarning og’irligi, kg. 
Baland tanali tut daraxtlarini barg hosilini shox - shabbasining hajmiga 
qarab aniqlash. Bu usul 1952 yilda L. S. Dain tamonidan ishlab chiqilgan bo’lib 
tut daraxtini shox-shabbasining rivojlanishi, ya’ni undagi novda va barg 
hosildorligi o’rtasida uzviy bog’liqlik borligini matematik yo’l bilan aniqlashga 
asoslangan. Bu usulda tut daraxtining tashqi ko’rinishiga qarab 3 guruxga 
bo’ladi: 1- bargli novdalar zich joylashgan, yonidan qaraganda yorug’lik 
ko’rinmaydi. 
2 - guruxga ayrim novdalar shox-shabba doirasidan chetga o’sib chiqqan va 
bargli novdalari biroz siyrak joylashgan, yorug’lik qisman ko’rinadigan. 
3 - guruxga shox-shabbasi tarvaqaylagan, ya’ni ma’lum bir shaklga ega 
bo’lmagan, bargli novdalari juda siyrak daraxtlar kiradi. L. S. Dain usulida barg 
hosili quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: 
Vq¶*.(D
1
qD
2
)2*.h / 4 2 
bu yerda : V - shox-shabba hajmini m
3
 hisobida
¶- doimiy son (3,14) doira aylanasi;
D
1
va D
2
- shox - shabba kengligini bir biriga qarama -qarshi (tik) 
diametrini, m hisobida; 
h - shox - shabba balandligi, m hisobida ifodalanilgan.

247 
Yuqoridagi formula bo’yicha qaysi guruxga tegishli ekanligi aniqlangach 
barg hosili quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:
FqVx·R u/ x 
bu yerda : F - barg hosili, kg. 
V - shox-shabbaning shartli xajmi,m
3
,
R u/x - shox-shabbadagi bargli novdalarning zichligiga qarab guruxlar 
bo’yicha 1 m
3
 shartli xajmidagi o’rtacha barg miqdorini ifodalaydi. 
Masalan. D
1
q3,0 m, D
2
q2,6 m, hq2,8 m, ¶q3,14, 
Vq3,14·(3,0q2,6)2 * 2,8 / 42 q 8,61 m
3
Demak 1-guruxga mansub - R u/xq1,812 kg, Fq 8,61x1,812q15,6 kg.
Buta tutzorlarning barg hosilini aniqlash usullari. Buta tutzorlarning barg 
hosili uch xil usulda aniqlanadi. 
1 ) Namuna qatorlar orqali. 2 ) Namuna maydonchalar orqali. 
3) Burchakma - burchak qiyalab yurib. 
Birinchi usulda tutzorning katta-kichikligiga qarab har 5-10 ta qatordan bitta 
namuna qator ajratilib, bargli novdalari kesilib tezda tortiladi, so’ngra barglari 
chimdib tashlanib, novdalarining o’zi tortilib, birinchi ko’rsatkichdan ikkinchisi 
chegirib tashlansa sof barg og’irligi topiladi. Bunda bitta namuna qatorning 
bargini chimdillab chiqish uzoq vaqt talab etsa, shuningdek barglar sulib 
isrofgarchilik bo’lishi mumkin. Shuning uchun jami bargli novdaning 10 % 
olinib bargning chiqish foizi hisoblanib quyidagi formula bilan bitta namuna 
qatorning barg og’irligi topiladi. 
f
1
qR
1
x R /100 , 
bu yerda; f
1
- bitta namuna buta qatorning barg og’irligi, kg;
R
1
- bitta qatordagi jami bargli novdalarining og’irligi, kg; 
R- novdalardagi bargning chiqish foizi, 
Buta tutzorda ajratilgan bir qancha namuna qator (n) larni quyidagi formula 
yordamida bitta qatorning o’rtacha barg hosili topiladi: 
f q (f
1
qf
2
qf
3
q...

.f
n
) / n q kg 

248 
so’ngra tutzorning yalpi hosili aniqlanadi Fqf x N
F - tutzorning yalpi hosili, s. 
f - bir qator buta tutlarning o’rtacha barg hosili, kg. 
N - buta qatorlar soni 
Ikkinchi usulda - tutzorning bir necha joyidan 30-35 m
2
satxdagi 
maydonchalar ajratilib har kaysisi hosili alohida hisoblanadi. 
Bu quyidagicha Fqf x S / s ; 
bu yerda :F - yalpi barg hosili, s. 
f - bitta maydonchadagi yoki bir necha maydonchadagi tutlarning o’rtacha 
barg og’irligi, kg. 
S - buta tutzorning umumiy maydoni , m
2
 .
s - namuna maydonchaning satxi, m
2

Uchinchi usulda - buta tutzorda burchakma - burchak qiyalab yurilib har 
qatoridan 5-10 tagacha namuna tup tut ajratiladi va barg hosili yuqorida aytilgan 
usulda aniqlanadi. 
 

Download 11,98 Mb.