OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
PEDAGOGIK TA’LIM FAKULTETI
5111700-BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA SPORT-TARBIYAVIY ISHI YOʻNALISHI
9-14BTUS-19 - GURUH TALABASI
_____________________________________ning
ONA TILI O‘QITISH METODIKASI
FANIDAN
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
MUSTAQIL ISHI
Mavzu: Metodik adabiyotlardan foydalangan holda imlo ustida ishlash imkoniyati mavjud mashq materiallari ustida ishlash.
Reja:
1. Imlo qoidasi ustida ishlash metodikasi.
2. Imloga oid mashqlar.
3. Metodik adabiyotlardan foydalangan holda imlo ustida ishlash imkoniyati mavjud mashq materiallari ustida ishlash.
4. 1-4-sinf Ona tili darsligida berilgan imloga oid mashq materiallari ustida ishlash. .
O'qituvchi imloviy malakaning psixologik tabiatidan kelib chiqib, kichik yoshdagi o'quvchilarda imloga oid malakani shakllantirish ustida ishlash metodikasini belgilaydi. Imloviy malaka maxsus nutq malakasidir. To'g'ri yozuv - maxsus nutq faoliyati; yozuv ham murakkab ha- rakat bo'lib, uning asosida nutq yotadi. Imloviy malaka nutq faoliyatining komponenti sifatida gapni sintaktik jihatdan to'g'ri tuzish, so'zni uslubiy aniq qo'llashni ham o'z ichiga oladi. Imloviy malaka murakkab malaka bo'lib, uzoq davom etadigan mashqlar jarayonida yaratiladi va so'zni fonetik tomondan tahlil qilish, uning morfemik tarkibini aniqlash ko'nikmasi kabilarga asoslanadi. Psixologiya malakani avtomatik harakat, ya'ni mashqlar natijasida asta-sekin avtomatlashgan ongli harakat deb belgilaydi. Avtomatla-shish o'rganilgan imlo qoidasining oson yoki qiyinligiga bog'liq. Imloviy malaka o'z tabiati bilan avtomatik hisoblanmaydi. Malaka asosiga qo'yilgan ko'nikma mustahkamlanadi, takomillashadi, yaxshi-lanadi (harakat tezlashadi, aniq va to'g'ri bo'la boshlaydi, ishonarli va tejamli bajariladi); shuning bilan birga, faoliyatning tuzilmasi qayta quriladi: mayda birlik bilan ishlash kengroq, butun, qo^shilgan birliklar bilan ishlashga o'tadi (masalan, so'zni harflab ko'chirish, bo'g'inlab ko'chirish bilan, ke- yin so'zni yaxlit ko'chirish bilan, so'ngra u gapni ko'chirish bilan almashadi). Bir imlo malakasi avtomatlashadi, imloga oid boshqa hodisa o'rganiladi va asta-sekin so'zni to'g'ri yozish malakasi hosil bo'ladi. Umuman olganda, yozuv murakkab harakat sifatida ongli jarayonligicha qoladi.
To'g'ri yozuv malakasining shakllanishi uchun o'quvchidan fikr-lash faoliyati talab etiladi. Biror to'g'ri yozuv hodisasini o'zlashtirish uchun o'quv va yodda saqlashgina emas, balki analiz va sintez ham tatbiq etiladi. Bunda grammatik va imloviy hodisalarning o'xshash va farqli tomonlarini aniqlash uchiin taqqoslash usulidan foydalanish hamda so'z va so'z shakllarini ma'lum grammatik yoki grafik gu-nihlarga ajratish, muayyan tizimga solish, tushuntirish va isbotlash mashqlaridan foydalanish muhim o'rin tutadi. Shunday qilib, orfografiyani o'rgcitishda, grammatikani o'rgatish kabi, o'quvchilarning analitik-sintetik faoliyatini asta takomillashtira borish talab etiladi. 2 . Imloga oid mashqlar. Imloviy malaka ongli nutq faoliyatining avtomatlashgan komponentidir. Faoliyat avtomatlashishi uchun uzoq vaqt davomida maqsadga qaratilgan mashqlar bajarib boriladi. Imloga oid mashqlar imloviy ziyraklik ko’nikmasini shakllantirishga, tegishli o’rinda qoidani tatbiq qilishga, mashqlarning qismlari o’rtasidagi bog‘lanishni belgilash, ularni umumiy va yagona faoliyat tizimiga kiritishga, o’quvchilar uchun qoidaning mohiyatini aniqlash va uni shakllantirishga qaratiladi. Qoidani tatbiq qilish davridagina uning mazmuni chuqurroq o’zlashtiriladi. Metodikada imloga oid mashqlarga: 1) grammatik-orfografik tahlil; 2) ko’chirib yozuv: 3) diktantlar; 4) leksik-grammatik tahlil; 5) bayonlar kiradi. Grammatik-orfografik va leksik-orfografik tahlilda orfografiyaning grammatika va leksika bilan bog‘lanishi, ko’chirib yozuv va diktantda o’quvchilar faoliyatini belgilaydigan omillar, xususan, ko’chirib yozuvda ko’ruv va qo’l harakati uquvi, diktantda eshituv uquvi hisobga olinadi. 3 . Imlo (arab. — to g ri yozish), orfografiya — so z va gaplarning, so z qismlarining fafika vositalari yordamida to g ri yozilishi; muayyan tildagi to g ri yozish qoidalari majmui. Bu qoidalar so zlarning tovush tarkibi hamda so z va uning morfologik tarkibining yozilishi, so zlarni qo shib yoki alohida yozish, bosh harflarni to g ri qo llash, bo g in ko chirish va boshqa bevosita yozuv bilan bog liq bo ladi. Shu bois I. qoidalari vaziyatga ko ra o zgarib ham turadi. Kirill yozuvidagi o zbek adabiy tilining Imlo qoidalari 1940 yildan shakllana boshlagan bo lsa, 1956 yilda mukammal qoidalar to plami qabul qilingan. O zbek adabiy tilida fonetik, morfologik, tarixiy-etimologik I. qoidalari amal qiladi. Fonetik yozuv I. qoidalariga muvofiq ayrim so zlarning o zak va qo shimchalaridagi o zgarishlar hisobga olinib, talaffuzga muvofiq yoziladi
(ko k+ga=ko kka, bog +ga=boqqa, buloq + ga=buloqqa va boshqalar). Morfologik Imlo qoidasiga ko ra, aytilishi va eshi-tilishidan qat iy nazar, aynan o z holicha yoziladi (ichdi, tushdi, boribdi; bunda qo shimchalar — ti — ipti tarzida talaffuz qilinsa ham, di, — ibdi shaklida yoziladi). Tarixiy-etimologik qoidaga amal qilinganda esa suzlar uz holicha yoziladi (kitob, Muhammad, kimyo, tovar, geografiya, Koreya, Fransiya va boshqalar). O zbek tilining lotin grafikasi asosidagi (1995 yil da qabul qilingan) alifbosi bo yicha asosiy imlo qoidalari O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 24 avg . qarori bilan qabul qilingan
4 . O`ZBEK TILINING ASOSIY IMLO QOIDALARI HARFLAR IMLOSI UNLILAR IMLOSI
1.A a harfi: 1)aka, alanga, aloqa, og`a; sentabr, noyabr kabi so`zlarda old qator keng unumli ifodalash uchun yoziladi;
2)bahor, zamon; savol, gavda; vasvasa kabi so`zlarning oldingi bo`g`inda,vaqt,vahm kabi so`zlarda a aytiladi va yoziladi.
2. O o harfi: 1)ona, oton, quyosh, fido, baho, xola, lotin; mukofot, mahorat kabi so`zlarda orqa keng unli ifodalash uchun yoziladi; 2)boks, poyezd, tonna, talon; argonom ,mikrofon, derektor, termos, kabi so`zlshanma so`zlardagi unlini ifodalash uchun yoziladi.
3.Ii harfi: 1)ish, iz, qil; xirot,ilhom, ikki, ixtisos, shoyi, tulki; volida, piramida; bilan, biroq, sira,qishloq, chiroy kabi so`zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi; 2)o`tin, o`rik, bo`lim kabi oldingi bo`g`inida o` unlisi keladigan so`zlarning keyingi bo`g`inida i aytiladi va yoziladi.
4.Uu harfi: 1)uy, kun, buzoq, buloq, Buxoro; butun, uchuq,usul,yulduz; mafkura; ko`zgu, uyqu; aluminiy, yubiley kabi so`zlarda orqa qator unlini ifodalash uchun yoziladi; 2)qovun, sovun, tovush, yovuz, qirg`ovul, chirmovuq kabi so`zlarning oldgi bo`g`inida o unlisi kelsa, keyingi yopiq bo`in boshidagi v undoshidan keyin u aytiladi va yoziladi.
5.O`o` harfi : o`t, o`q, o`zbek, o`simlik, do`ppi; bo`tako`z, semizo`t, gulko`rpa, noo`rin kabi so`zlarda orqa qator o`rta-keng unlini ifodalashuchun yoziladi.
6.E e harfli: erkin, esla, evara, erkin, eksport; kel, zehn;kecha, behi; telefon, teatr; poezd, atelye; e`lon,ne`mat, she`r kabi so`zlarda old qator o`rta-keng unlini ifodalash uchun yoziladi.
7.Yonma-yon keladigan unlilar imlosi: 1)unlilar orasiga ba`zan y undishi qo`shib aytilsa ham, yozilmaydi: a)ia:material, milliard, radiator; tabiat, shariat kabi; b)io:biologiya, million, stadion, radio kabi; e)ai:alkoloid, ellipsoid, doim,shoir, oila kabi; f)ea:teatr, okean, laureat kabi; 2) ae,oe unlilari so`z ichida kelganda ikinchi unli y aytilsa ham, asliga muvofiq e yoziladi: aerostat, poema kabi. Boshqa hollarda yonma-yon keladigan unlilar odada aynan aytiladi va yoziladi:manfaat, kauchuk, aorta, saodat, burjua, shuaro, inshoot, sanoat,vacuum, muammo, matbuot, tabiiy, rioya va boshqalar.
|
