O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

Download 3,01 Mb. Pdf ko'rish
bet	73/141
Sana	20.12.2023
Hajmi	3,01 Mb.
	#124927

1 ... 69 70 71 72 73 74 75 76 ... 141

Bog'liq
Ochilov Sh.B, Yuldasheva S.N, Norova S.Y. Statistika

Tayanch iboralar:
Dinamika qatorlari, «eng kichik kvadratlar usuli», mavsumiylik indeksi,
avtokorrelyatsiya, o`rtacha o`sish sur`atlari.
10.1. Dinamika qatorlari va ularning tarkibiy unsurlari.
Dinamika so`zi grekcha «dynamikos» so`zidan olingan bo`lib, kuchga
tegishli, kuchli degan luaviy mazmunga ega. Bu atama harakat holatini, o`sish
yoki rivojlanishni anglatadi.
Hodisalarning vaqt ichida o`zgarishi statistikada dinamika deb, shu
jarayonni ta`riflovchi ko`rsatkichlar qatori esa dinamika qatorlari deb yuritiladi.
Dinamika qatorlari ikki unsurdan tarkib topadi: biri vaqt momentlari yoki
davrlar xatnomasi, ikkinchisi - ularga tegishli ko`rsatkichlar.
O`rganilayotgan rivojlanish vaqtining umumiy uzunligini oraliqlarga
bo`lib qarasak, har bir kesilish nuqtasi moment (muayyan on, payt, fursat) deb
ataladi, bir momentdan ikkinchisigacha o`tgan vaqt oralii (yil, kvartal, oy, kun
va h.k.) esa davr deb yuritiladi.
Hodisa me`yorini muayyan momentga nisbatan belgilasak, u holda uning
zaxirasi, ya`ni shu on holatiga bo`lgan miqdori (soni va h.k.) aniqlanadi. Agar
hodisa me`yorini ma`lum davr uchun o`lchasak, u holda uning muayyan vaqt
oraliidagi oqimi, ya`ni ushbu davr davomidagi umumiy miqdori (hajmi va h.k.)
aniqlanadi.
O`rganilayotgan hodisaning vaqt momentlariga yoki davrlarga tegishli
ko`rsatkichlari qator darajalari deb ataladi va «y» orqali belgilanadi.
Har bir dinamika qatori boshlang’ich y
0
, oxirgi y
n
, muayyan oraliq y
i
va
o`rta
y
darajalarga ega.
Dinamika qatori quyidagilar bilan xarakterlanadi:
- uzoq muddatli harakat yo`nalishi, ya`ni umumiy asriy tendentsiya;
- qisqaroq davrlarga xos siklik yoki lokal o`zgarishlar;
- ayrim yillarga tegishli tebranishlar;
- mavsumiy to`lqinlar;
- konyunkturaviy tebranishlar.
Statistikada
dinamika
ma`lumotlarini
tarkibiy
qismlarga
(komponentlarga) ajratish va o`lchash usullari hamda ularni hisobga olib
kelajakda kutiladigan rivojlanish istiqbollarini baholash yo`llari ishlab chiqilgan.
Dastavval ko`rsatkichlarning taqqoslama-ligini ta`minlash kerak. Buning
uchun ular nafaqat bir xil o`lchov birliklarida va aniqlik darajasida ifodalanishi,

89
balki shu bilan birga zamon va makon (joy) jihatidan taqqoslama bo`lishi kerak.
Zamon jihatidan taqqoslamalik deganda ko`rsatkichlar tegishli vaqt uzunliklari
teng bo`lishi bilan birga davrlar, ayniqsa, boshlang’ich va oxirgi davr bir-biridan
tasodifan farq qilmasligi, masalan, favqulodda voqealarga ega bo`lmasligi
nazarda tutiladi. Makon jihatdan taqqoslamalik ko`rsatkichlar teng chegarali
hududlarga tegishli bo`lishini anglatadi. Bundan tashqari, o`rganilayotgan
ob`ektlarni chegaralash tartibi va uning birliklarini aniqlash masalasi bir xil
tarzda echilishi kerak. Ko`rsatkichlarni hisoblash ham yagona usulga tayanishi
lozim.

Download 3,01 Mb.

1 ... 69 70 71 72 73 74 75 76 ... 141

Download 3,01 Mb.

Pdf ko'rish