19
9-
rasm. Chinor.
2.5. Daraxtlarni qisimlarga ajratish. Dumaloq yog’ochlar
Daraxtning tuzilishi. Tabiatda o’sib turgan har qanday daraxtni
shartli holatda uch qismdan iborat deyish mumkin. Bular:
tomirlar,
tana va shox-shabbalardan iborat. Daraxtning tomirlari murakkab, har
tomonga tarmoqlagan ko’p funksiyali sistemadir. Tomirlar sistemasiga
kiruvchi mayda tomirchalar esa tuprokdan turli mineral tuzlarni,
uglekislotalarni suv orqali tortib, yirik tomirlar, so’ngra daraxtning
tanasi orqali shox-shabbalariga uzatadi. Yirik tomirlar daraxtni
vertikal holatda ushlaydi va uiing hayoti uchun turli ozuqalarni
to’plab saklaydi. Daraxtning tanasi asosiy qism bo’lib, uni shartli
ravishda ingichka (yuqori) qism va yo’g’on (pastki) qismga bo’lish
mumkin (4-rasm).
Daraxtning
shox-shabbasi, asosan, tananing yuqori qismidagi
ingichka tana qismi bo’lib, unga shox-shabbalar, barglar va boshqalar
kiradi. Shox-shabbalar daraxt hayoti uchun juda katta rol o’ynaydi.
Daraxt barglari esa quyosh energiyasi ta’sirida ozuqabop moddalarni
hosil qiladi, bu daraxtning o’sishi uchun zarurdir, ya’ni fotosintez
jarayonini amalga oshiradi.
Tananing bosh qirqimlari. Har qanday
daraxtda tananing qirqimi
asosiy qirqimlardan biri hisoblanadi, chunki bu qirqim uning
kapilliarligini, g’ovaklik, tuzilish tabiatini aks ettirgani uchun bosh
qirqim deyiladi. Daraxt uchta bosh qirqimdan iborat bo’lib, uni
o’zaro farq qilish kerak. Ko’ndalang qirqim daraxt tanasining o’qiga
perpendikulyar tekislik bilan kesish orqali,
radial qirqim tananing
uzunligi va markazi (o’qi) bo’ylab o’tkazilgan tekislik bilan kesish
orqali, tangental qirqimi esa tananing uzunligi va markazidan
(o’qidan) o’tmagan tekislik bilan kesish orqali hosil qilinadi.
20
Shuni aytib o’tish kerakki, yuqorida qayd qilingan daraxt qismlari
ham, o’z navbatida, bir necha qismlarga bo’linadi. Tananing asosiy
qismlari. Har qanday daraxtning ko’ndalang va radial qismlarida uning
asosiy
anatomik strukturalarini, ya’ni o’zagi, mag’izi, markaziy
qismi, pustlor osti, pustlorini va xokazolarni kuzatish mumkin.
O’zak. Taxminan tananing markaziga joylashgan bo’lib,
ko’pgina daraxtlarda u qoramtir rangda namoyon buladi, formasi esa
aylanasimon bo’lib, diametri taxminan 2-5 mm (ba’zi daraxt
turida 10 mm gacha) bo’ladi. O’zak nozik, tez chiriydigan
bo’ladi. Chirish o’zakdan boshlansa, po’stloqqacha
tarqalib
daraxtni yo’q qilishgacha olib keladi. O’zak rovak hujayralardan
iborat bo’lib, u butun tana bo’ylab o’tadi. O’zakdan po’stloqqa
qarab o’zak nurlari o’tadi.
O’zak nurlari barcha daraxt turlarida mavjud bo’lib, shakli va
joylanishlariga ko’ra, bir-biridan farq qiladi. O’zak nurlari tananing
har handay qirqimi bo’yicha ko’rish mumkin. Birlamchi deb ataluvchi
o’zak nurlari o’zakdan boshlanib, po’stloqqa qadar davom etadi,
ikkilamchi deb ataluvchi o’zak nurlari o’zakdan turlicha masofada
boshlanib, po’stloqqa qadar yetib boradi. O’zak
nurlarining eni
0,005-1 mm atrofida bo’ladi. O’zak nurlari tananing turli qirqimida har
xil ko’rinishga ega bo’ladi. Radial qirqimda o’zakdan po’stloqqa
tomon yo’nalgan ensiz chiziqlar ko’rinishida, tangensial qirqim
bo’yicha uzuq-uzuq chiziqlar ko’rinishida, ko’ndalang qirqimda radius
bo’yicha yo’nalgan chiziqlar ko’rinishida namoyon bo’ladi.
