14
o‟rganish, ularni hisob-kitob qilishga asoslandi. Hisobga olish uchun kuzatuv olib
borilayotgan ekin maydonlarida har 7-10 kunda ekinlarning ikki diagonal bo‟ylab
erkin tanlash usuli bilan har bir namunadan 4 tupdan g‟o‟za o‟simligi kuzatildi.
Har bir namunadagi o‟simlikning ichki novdalarida 10 sm 4 tomondan hisob
olindi. Kuzatilayotgan tabiiy kushandalar, ularning samaradorligi va miqdori, tur
tarkiblari bo‟yicha qayd etish daftariga yozib borildi.
G‟o‟za agrobiotsenozidagi zararkunanda va entomofoglarni hisobga olishda
umumiy qabul qilingan metodikadan foydalaniladi. Maxsumov A. I, Narziqulov
M. N. (1961yil) tabiiy senozlardagi zararkunanda va foydali hasharotlarni to‟plash,
yig‟ish, hisobga olish ishlari amaliy entomologiya printsiplari va uslublari asosida
olib borildi. (V.P. Pristovka 1974 yil). Shiralarning oziqa o‟simliklarini aniqlash,
ularning rivojlanishini o‟ziga xos xususiyatlarini o‟rganish uchun V.P. Nevskiy
(1929 yil), M.N. Narziqulov (1952 yil). V.N. Mamayevlar (1968 yil) tomonidan
ishlab chiqilgan va tavsiya etilgan uslublardan foydalanildi.
Shiralarning tur tarkibi va ularning tabiiy kushandalari, tekinxo‟rlarning tur
tarkibini o‟rgansih uchun g‟o‟za ba‟zi yovoyyi o‟simliklar,
yem-xashak
o‟simliklaridan kemiruvchi va so‟ruvchi zararkunandalar yetuk va lichinka
formalari yig‟ib olinib, laboratoriya sharoitida ularning tur tarkibi o‟rganildi,
tekinxo‟r va yirtqich formalardan esa kolleksiyalar tayyorlandi, xo‟l preparatlar
tayyorlab, laboratoriya xonasiga topshirildi.
Laboratoriya sharoitida tekinxo‟r va yirtqichlarning samaradorlik darajasini
aniqlash uchun,turlar laboratoriyada saqlanib suniy muhitda boqish orqali
o‟rganildi. Buning uchun maxsus shisha bankalar og‟zi ikki qavat doka bilan
bekitildi va g‟o‟zaning 10 sm li shirali novdasi kesib olinib maxsus shakarli eritma
ichiga solingan idishni bankaga solindi. Shoxchadagi shiralar sanab olinib ular
ichida yirtqichlarni samaradorlik darjasi o‟rganildi. Tekinxo‟rlarning
tur tarkibi
(T.Voxidov 1986 yil) maxsus aniqlagichlar yordamida aniqlandi. Shiralar va
kemiruvchi zararkunandalar tur tarkibini aniqlashda (T.E.Osmolovskogo 1976 yil)
xasharotlar aniqlagichlaridan foydalaniladi.Tabiatdan yig‟ilgan hasharotlar 96%
meditsina spirti quyilgan maxsus entomologik idishchalarga solinib, topilgan tur,
15
sana yozildi, dala kuzatuv daftariga topilgan turning yashash joyi zarar keltirish
xarakteri, to‟dalar xolati, ular orasidagi foydali xasharotlarning tur tarkibi, joy
nomi, sana to‟liq qayd etib borildi. Zararlangan o‟simlik qismlaridan gerbariylar
tayyorlanadi. G‟o‟zaning yer osti zararkunandalarini o‟rganishda
dioganal
bo‟yicha 0,25 m
3
tuproq maxsus elakchalarda elanib, u yerdagi hasharotlar yig‟ilib,
laboratoriya sharoitida aniqlagich orqali aniqlanildi.
Go`za hosili yig`ib olingach,urug`larini alohida uslub yordamida tekshirib
ko`rish mumkin.Buning uchun mahsus omborlarda kuzatuv olib borildi.Urug`‟lik
chigitlar qоg‟оz qоplarga sоlinib, faqat yaxshi shamоllanadigan оmbоrlarda
saqlanadi. Urug`‟lik chigitni alоhida yopiq оmbоrlarda to‟kilgan hоlda saqlash
mumkin.
Chigitli paxta, tоla, lint, chigit va tоlali chiqindilarni saqlashda,
ular оmbоr
zararkunandalari (hashоratlar, kanalar, kemiruvchilar) bilan zararlanishi mumkin.
Bu zararkundalar paxta mahsulоti ichida yil bo‟yi yashashi natijasida ko‟p zarar
yetkazadi; ularning faqat ba`zi birlari qish sоvug‟ida o‟lishi mumkin.
Zararkunandalar paydо bo‟lganini va qanchalik ko‟p tarqalganini bilish uchun
saqlanayotgan mahsulоt, idishlar, оmbоrlar tekshirib turiladi.
Tayyor mahsulоtni tekshirish uchun ularning 10-15 yeridan 100-150 g dan
(hammasi bo‟lib 1 kg ) namuna оlib, labоratоriyaga beriladi. Оmbоrlarni
tekshirganda bunday namunalar iflоsliklar, supirindi va to‟kilgan mahsulоtlardan
ham оlinadi.
Tayyor mahsulоtlar uchun zararlanishning uch darajasi belgilangan:
Birinchi darajasi – yengil zararlanish. Bunda 1 kg namunadan 5
tagacha
hashоrat va 20 tagacha kana tоpiladi;
Ikkinchi darajasi – o‟rtacha zararlanish. Bunda namunadan 5. . .10 dоna
hashоrat va 21 dоnadan ko‟p kana tоpiladi;
Uchinchi darajasi – kuchli zararlanish. Namunada ko‟pi bilan 10 ta hashоrat
va kana bo‟ladi.
Оmbоr va binоlar uchun zararlanishning ikki darajasi belgilangan:
Birinchisi- yengil zararlanish- hashоratlar qiyinlik bilan tоpiladi;
17
III-BOB.G`O`ZA ZARARKUNANDALARI
