1-jadval.
Navlari
Zararlanga
n ko`saklar
Qatlam soni
Qurtlar soni
zararlangan
o‟simliklar
%
Kirish
Chiqish
Tirik
O‟liklari
Lenguppa
120
131
25
98
2
80
MW-44
79
31
1
25
3
80
G.palmeri
13
6
0
0
3
0
Var. mariye
galante
49
23
1
3
19
13
Keyin Amerika navi bilan G.tricuspidatum (var. mariyegalente) navi beksros
usulida chatishtirilganda, pushti qurtga chidamli navlar yaratildi. Nazorat
natijalarini quydagi jadvaldan kuzatish mumkin. (86 jadval).
Shunday yo‟l bilan g‟o‟zaning ko‟p xillik turlari yangi navlar chiqarishda
ularni to‟liq yoki qisman zararkunandalarga chidamli bo‟lishida muhim genetik
manba hisoblanadi.
34
Vallard (1937, 1951) bergan ma‟lumotlariga ko‟ra, barg tomirlarining
ko`pligi, quyuq zich tuklashib qolishi ularni tripslarga nisbatan chidamli ekanligini
ko‟rsatadi.
Barglari silliq navlar esa ko‟proq zararlanadi. Amerika navlaridan
hisoblangan Empire navi tripslarga chidamli navlar yaratishda genetik manba
bo‟lib xizmat qiladi.
2-jadval.
Navi
Zararlan
gan ko‟saklar
Qurtlari
%
zararlangan
o‟simliklar
Tirigi
O‟ligi
MW-44
33
26
0
96.8
MW-
44xDeltapine
14
8
0
100.0
Var.
gariye malante
26
8
46
14.5
Var.
mariye galante
x Deltapine
31
10
41
27.0
Deltapin
e
43
58
4
93.0
29 Amerika va Egipet go‟za navlarida yuqori ijobiy korrelyatsion taxlil
olinib, ularni sikadalar zarariga chidamliligi, barglarining egilib turishi, bargdagi
tuklarining uzunligi, barg plastinkasining qalinligi poyaga burchak hosil qilib
birikishi kuzatiladi. Lekin barglarning osilib turishi tolaning mexanik zararlanishini
kuchaytiradi. Bundy kutilmagan belgi –barglar egilganligidan qutilish, ammo
chidamlik darajasini saqlash, (asosan trips va shiralarga) uchun tanlangan navlar
o`zaro chatishtirilib, ular H
1
va H
2
genlarini olib yuruvchilar (kuchli egilish G.
tomentosum)va Sm (silliq bargli G.armonrianum) gibrid H
1
x Sm, poya va
35
barglarida kuchsiz egilishga ega nav. Bu holda gibrid navlardagi genlar, tripslarga
nisbatan chidamli bo‟ladi, lekin barglari egiluvchan emas.
Knight (1946) Sudanda, quyuq egiluvchan,tukli formalar G.hirsutum,
G.tomentosum, G.anomalum va G.arboreum belgilarini yegipet naviga
o‟tgkazishdi. Warde va Simpson (1957) 5ta amerika g‟o‟za navlarini tripslar bilan
zararlanishini maxsus oranjeriyalarda o‟rganishdi. Ko‟rsatkichlarga ko‟ra egik va
tuklashgan barglar tripslar bilan ko‟proq, silliq barglar esa aksincha kamroq
zararlanishi kuzatildi. Natijada navning chidamliligi barg epidermisining
qalinligiga bog‟liq deb xulosa chiqarildi.
Painter (1951) ko‟rsatishicha ko‟p tajribalar navlar ustida o‟tkazilgan bo‟lib,
natijada, tripslar zarariga turli navlar orasida o‟ziga xos moslanish bo‟lib, bular
tanlangan o‟simliklarda ham kuzatiladi.
Wattning aniqlashicha, agar Delte navi 5%, Woolsey Clevelano 19%
zararlangan, tanlangan 46ta navda 800 liniya kuzatilganda tripslar bilan kuchli
zararlanish Marrett (22%), kuchsiz zararlanish Carolina Foster (3,6%)navida
kuzatilgan. Missisipi g‟o‟za tajriba markazida turli xil navlarni trips turlariga
chidamlilik darajasi o‟rganilgan, natijada navlar orasida yetarlicha differentsatsiya
kuzatildi. Painter (1951) g‟o‟za navlarining chidamliligi ayni bir tur trips uchun
bo‟lib, ikkinchi tur uchun shunday bosqichda bo‟lmaydi. Faqatgina,
zararkunandalarga chidamli navlarning keyingi avlodlari yanada chidamliroq
bo‟lishi kuzatiladi.
Plat va Patel (1956)barglari ko`p ,egik tuklashgan yovvoyi tur
G.tomentosum bilan chatishtirish orqali olingan gibrid turda barg epidermisning
qalinligi, quyuq tukchalarga ega ekanligi bilan tripslarga chidamlilik darajasi
yuqori bo‟lgan nav yaratadi.
Tugwell va Weddle (1964) tripslar miqdori ko`chatlarda teng miqdorda
kuzatilgan bo`lsada Rex navi tripslar bilan kam zararlanadi, aksincha Deltapine
tripslar bilan kuchli zararlanadi. Deltapine navining bunday zararlanishiga sabab
ular ko‟saklarining ochilishini 7-10 kunga kechikishi hisoblanadi. Hawkins
(1966yil) 2 yil davomida, 16ta g‟o‟za navlarini zararkunanda tripslarga
36
37
5-rasm. Chanoqlarning ketma-ket ochilish
38
chidamliligi va hosildorligi orasidagi bog‟liqligini o‟rgandi. Natijalar yuqori
ijobiy korrelyatsiya tahlillarini berdi, ya‟ni tripslar bilan zararlanishini 1 gektarda
1% ga ko‟tarilishi hosilni 4,3 ts ga kamayishi regressiya taxlillari orqali orqali
aniqlandi. Deltapine 15 navi kuchli zararlanib, unga nisbatan Empire navi bir
muncha chidamli hisoblanadi. Bundan tashqari Empire geni mavjud bo‟lgan navlar
chidamli bo‟lib, ular geni chatishtirishda manba bo‟lib xizmat qilishi mumkinligini
aytdi. Keyinchalik juda ko‟p selektsionerlar xulosasiga ko‟ra so‟ruvchi
zararkunandalarga nisbatan, barg va ko`saklardagi egiklik va tuklashganlik xolati
muhim ro‟l o‟ynaydi degan hulosani berishdi.
G‟o‟za zararkunandalari orasida o‟rgamchakkana ham asosiy zararkunanda
hisoblanadi. Kaliforniyada madaniy va yovvoyi turlar ustidan o‟tkazilgan tajribalar
orqali, navlarning zararlanish holatlari ball orqali ko‟rsatib berilgan. Deffos-5,
Acala 4-4,2, G.raimondi-3,5, G.thurberi-2,5, Tanguis-2,0, Tanguis-2,0.
Qisman chidamli formalar ertangi navlar biotoki hisoblanadi, ya‟ni Rowden,
Delfos va ularning Acaha navi bilan gibridlari, bundan tashqari yovvoyi navlarni
Acaha navi bilan gibridlarini aytish mumkin. Biz tomondan g‟o‟zaning 26 navini
o‟rgamchakkanaga (Tetranycgus urtica koch) chidamliligi o‟rganildi. Birinchi yili
namunalardan
Acala
0491
dan
tashqari
barchasi
turli
xil
darajada
o‟rgamchakanalar tomonidan zararlandi kelgusi yili bu nav alohida ajratildi, kuzga
borib bu nav ham o‟rgamchakkana bilan zararlandi. Bu holat Acala 0491 navini
birinchi yili ma‟lum bir ko‟chatlarni tanlab olish ikkinchi yili esa, ularni bir tekis
ekish natijalari bo‟lsa kerak deb fikr yuritildi.
Genetik selektsion ishlar Xindistonda 40-yillardan boshlangan bo‟lib, eng
yaxshi genetik manba H
2
ya‟ni G.tomentosum hisoblanadi. Bu nav G.hirsutum
bilan chatishtirish orqali olingan gidrid nav barglarining zich egik tukli bo`lishi
kuzatildi.
Pokistonlik selektsionerlar xulosasiga ko‟ra agar maxalliy navlar hasharotlar
bilan 30% zararlansa, amerika navlari 80% zararlanar ekan. Pokiston olimlari
fikricha selektsiyada chidamlilik darajasini yuzaga chiqishini turlararo
gibridizatsiya yuzaga keltiradi.
39
G.hirsutum x G.anomalum navidan olingan gibridlar hasharotlarga chidamli
ekanligi isbotlandi. Knugnt (1954) ko‟p yillik g‟o‟za navlari G.barbadense,
Tanguis va Carpulla navida dominant egik tukli (H
2
) geni mavjudligi sababli,
chidamli ekanligini izohladi.
Xind izlanuvchilari ham zararkunandalarga chidamlilik xususiyatini
mavjudligi bargning o‟rta tomirlarini egikligi, barglarda uzun tuklarning
mavjudligi va egiklik yuqori zichlikka ega ekanligidan kelib chiishini izohlashadi.
Amerika xududidagi g‟o‟za maydonlarida keng tarqalgan zararkunanda
hasharot turlaridan biri uzunburuncha-Anthonomus grandis hisoblanib, go‟za
hosildorligini 5,7ts tushib ketishiga sabab bo‟ladi. G‟o‟za uzunburunchasining ikki
guruxi bo‟lib, namli, yong‟inli, ikkinchisi quruq, issiq iqlim sharoitiga moslashgan.
Keyingi o‟n yillarda ular juda keng tarqalgan tur hisoblanadi. Uzunburunchalar
bilan g‟o‟zaning zararlanish darajasi o‟simlikning rangi va xidiga bog‟liq bo‟ladi.
Zararkunandani asosan yashil o‟simliklar jalb etadi. O‟simlikning yetilmagan
ko‟saklari tarkibidagi organik moddalar uzunburunchalar uchun eng muhim oziqa
hisoblanadi. Uzunburunchalarning o‟ziga xos xususiyatlaridan biri, bir tup
o‟simlikdan ko‟ra bir necha guruh tuplarni zararlashni hush ko`rishidir.
Qizil bargli formalar 2 ta dominant H
1
H
2
ega bo‟lib, ularning barglari kuchli
egiklikka ega bo‟ladi. Bunday g‟o‟za navlari ko‟sak uzunburunchasiga chidamli
hisoblanadi. Xuddi shunday natija o‟rgamchakkana uchun ham tegishli
hisoblanadi. Bu yerda gossipol miqdoridan tashqari yana qandaydir organik
mahsulot ham ishtirok etishi aniqlandi.
Oxirgi vaqtlarda g‟o‟za navlarning nektarsiziga e‟tibor berilmoqda. Bularga
asosan G.lomentosum kirib ular karam va g‟o‟za tunlamlariga chidamli
hisoblanadi. Nektarning yo‟qligi zararkunanda kapalaklarni jalb etmaydi, natijada
tunlamlar boshqa o‟simliklarga nisbatan g‟o‟zaga kichik xajmli tuxum qo‟yishadi.
O‟simlikning silliq yuzasi, g‟o‟za tunlamini tuxum qo‟yishiga xalaqit beradi.
Bunday g‟o‟zalarga boshqa navlarga nisbatan 80% kam tuxum qo‟yishadi.
1964-1965 yil g‟o‟zaning qator liniya va navlarning uzunburunchalarga
chidamlilik darajalari, tarkibida gosipol miqdorining kam-ko‟pligiga bog‟liq deb
40
hisoblangan. Asosiy zararkunandalardan biri hisoblangan kuzgi tunlam g‟o‟za
navlarini gosipol miqdori kam turlarida ko‟p uchrashi kuzatiladi. Xuddi shunday
kuzatuvlar uzunburunchalar uchun ham tashkillanganda, ularda ham gosipol
miqdori yo‟q navlar ko‟p zararlanishi kuzatildi.
Linares va Benavoites (1968) g‟o‟za navlarining gossipol bezlari,
nektardoshlari yo‟q tuplar hasharotni o‟ziga kam jalb etishi kuzatilgan.
G.hirsutum va G.barbadense liniyalari ustidan juda ko‟p tajribalar
o‟tkazilishi natijasida ayrim navlarni g‟o‟za uzunburunchalariga chidamligi ortdi.
Bunday izlanishlar gossipol miqdori ko‟p formalarda, (yovvoyi nav ham kiradi)
aksincha gossipol bezlari mavjud bo‟lmagan gibrid liniyalarda ham o‟tkazildi.
Gossipol miqdorini zararkunandalarga chidamlilik darajasiga ta‟siri 1950
yilda aniqlangan. G.barbadense navida gossipol miqdori keskin kamayib ketadi.
O`simlik kurtaklarida gossipol miqdori 0,85% bo‟lishi, zararkunanda tur
lichinkalarini 10%ga nobud bo‟lishiga olib keladi. Chidamli navlarda esa gossipol
miqdori 1,5-1,8% bo‟ladi.
Keyinchalik zararkunanda hasharotlarga nisbatan biologik kurash avj oldi.
Jumladan, g‟o‟zani dog‟li va pushti qurtlarga qarshi Bracon greeni, Chelonus
naravani, Apanteles anglety, Pagos aligherensis…
Xindiston qishloq xo‟jalik ilmiy tekshirish institutida Apanteles anglety
turini ommaviy ko‟paytirish usuli qo‟llaniladi. Entomofogning samarasini bilish
uchun paxta dalalari kimyoviy moddalar bilan ishlanmagan bo‟lishi kerak. Xuddi
shunday ishlar Anagrus sp., tuxum paraziti, Aphelopus sp.,g`umbak paraziti,ko`sak
qurti parazitlariAgnothis sp., Apanteles corterus, Chelonus, Pediobius amurotalo
turlaridan ham biologik kurashda foydalanilgan. Foydali hasharotlar tarkibida bir
qancha tugmacha qo‟ng‟iz turlarini ko‟rish mumkin. Ular oziqasini asosan shiralar
va kanalar tashkil etadi. Shiralar bilan oziqlanuvchi yana bir tur oltinko‟zchalarni
ham keltirishi mumkin. Eng foydali hasharot, Nabis faros qandalasi g‟o‟zadagi
barcha zararkunandalarni yo‟qotadi.
Trichogramma brasiliensis (trixogramma) samarali turlardan biri bo‟lib, u
zararkunanda hasharotlar (g‟o‟za tunlami, pushti qurt) tuxumini topib, unga o‟z
41
tuxumini qo‟yadi. Bu tur paxta dalalarida sinovdan o‟tkazilganda 90% samara
bergan.
Zararkunanda turlardan biri kuzgi tunlam ximiyaviy moddalariga nisbatan
tez immunitet hosil qiladi, shu sababli unga qarshi kurashda biologik usul yaxshi
samara beradi. Oltinko‟z lichinkalarida kimyoviy moddalarga nisbatan tug‟ma
immunitet mavjud bo‟lib, u g‟o‟za shiralariga nisbatan, g‟o‟za tunlamlari bilan
oziqlanishini xush ko‟radi. 44% ko‟saklar g‟o‟za tunlamlari bilan zararlangan 1
gektar yer nazorat qilinib, 61700 dona oltinko‟z lichinkalari qo‟yilganda g‟o‟za
tunlam qurtlarini 99,5% yo‟q qilingan, shu sababli turli hil insektitsidlar qo‟llashga
nisbatan biologik kurash afzalligi yuqori, lekin tezlik kimyoviy vositalarga
nisbatan
pastligi
sababli,
ko‟pchilik
fermerlar
kimyoviy
vositalarni
ishlatishadi.Kimyoviy
dorilarni
qo‟llash
tufayli
tabiiy
muvozanatni
buzilishiyuyzaga keladi.
42
V-BOB. O`ZBEKISTONDA EKILADIGAN G`O`ZA NAVLARI.
| 