30
4-rasm. Cho‟l hududlarida paxtani mashina
yordamida terish
32
IV-BOB.G‟O‟ZA NAVLARINING KASALLIKA
CHIDAMLILIK DARAJASI
G`o`zada uchrovchi zararkunandalarning chidamlilik darajasini ortishi yoki
kamayishi aniq qonuniyatlar orqali mavsumiy o`zgarishlar, geografik holatlarning
o`ziga hosligi…kabi qator omillar ta`sir etishi bilan birga , ko‟p yillar davomida
insonlar faoliyati bilan bog‟liq ravishda o`zgarishi mumkin.
Bu ikki liniyadagi bog‟liqlik, ichki turlar va turlararo zararkunanda
turlar
bog‟likligi bo‟lishi mumkin, bu jarayon asosiy va keyingi xolatdagi miqdoriy
zichlikni o‟zgarish sabablari ham bo‟lishi mumkin.Shu sababli, zararkunanda turlar
miqdoriy zichligini oldindan aytib berishda, biologic qonuniyatlarga, tur ichidagi
va turlararo bog‟liqlikka bo‟ysunishi ko‟pchilik
tomonidan munozarali yakun
topgan.
Ko‟rilayotgan masala tufayli, ko‟p davlatlarda uzoq muddatli
zararkunandalarni miqdoriy zichligini prognoz qiluvchi ma‟lumotlar ishlab
chiqarilmagan. Qator davlatlarda esa ayrim zararkunanda
turlarning miqdoriy
ko‟rsatkichlari berilgan bo‟lib, bu turlar yashash darajasi yuqori, zichligi deyarli
barqaror turlar hisoblanadi. Masalan: Chexaslavakiyada 7-gurux zararkunandalar
Polshada 16, Vengriyada 20, GDP 14, Rossiyada taxminan 50ga
yaqin
zararkunanda turlarning miqdoriy zichligi ekologik omillar ta‟sirida o‟zgarishi
oldindan aytib beriladi. Har bir tur o‟ziga xos arealni egallab, shu yerda rivojlanib,
ko‟payadi. Yashash sharoiti asosan ularni ozig‟i (oqsil, yog‟, uglevod, mineral
elementlar) mavjud joylar hisoblanadi. Bundan tashqari oziqlanish joyida namlik,
yorug‟lik… mavjud bo‟lishi kerak.
G‟o‟zani zararlovchi hasharotlar bilan kurashish eng muhim muammolardan biri
hisoblanadi. zararkunandalar ta‟siri orqali ko‟rilgan iqtisodiy yo‟qotish,
umumiy
hosildorlikning 10-25% tashkil etadi. Kimyoviy chora tadbirlar qo‟llash tannarxi
qimmatlligi bilan birga, tabiiy muvozanatni buzilishiga olib keladi. Bunday
muammolarni
hal
etish
uchun
seleksionerlar
tomonidan
zararkunanda
33
hasharotlarga chidamli bir qancha gibrid navlar yaratilgan. G‟o‟zani
zararlovchi
zararkunanda hasharotlarning uchib chiqishi turli muddatlarda kuzatiladi.
Jumladan, chigit ekilgandan keyin tunlamlar, tirislar, simqurt va shiralar,
yozda
ko‟sak qurti o‟rgamchakkana va karadrina, shiralar kuzatiadi. Zararkunandalarning
chiqish muddatlari generatsiyasini rivojlanishiga bog‟liq ravishda, daladagi
agrotexnik tadbirlarga ko‟ra o‟zgarishi mumkin. Selektsionerlar ,kelib
chiqishiga
ko‟ra tropik xududlarning qisqa kunli g‟o‟za navlarida yashirin genlar mavjud
bo‟lib ,ular zararkunanda hasharotlarga chidamliroq deb fikr yuritishgan.
Gibridlash uchun Lenguppa navi (Boliviya va Kolumbiyada o‟stiriladi) MW-44
navi, G.Palmeri (Meksikada o‟stiriladi) qisqa kunli navi va G.tricuspidatum t
navlari olindi. Nazorat uchun Amerikaning Deltapine navi xizmat qildi. Hamma
olingan navlar qisqa vaqtda o‟stirilib, yangi tug‟ilgan pushti qurt bilan
zararlantirildi. Nazorat natijalarini quydagi jadvaldan kuzatish mumkin (1-jadval).
