3.2. G‟o‟zaning so‟ruvchi zararkunandalari
O‟qgamchakkana- Tetranychus urticde Koch. G‟o‟zaning ashaddiy va doim
tushadigan zararkunandasi. U g‟o‟za o‟stiriladigan maydonlarda keng tarqalgan,
xammaxo‟r zararkunandan hisoblanadi. O‟rgamchakkana asosan bargning orqa
tomonida joylashib, unga shikast yetkazadi. Bargni juda ingichka kulrang
o‟rgamchak iplari bilan o‟raydi. Uning nomi ham shunga qarab berilgan.
o‟rgamchakkana barcha o‟rgamchaklar singari so‟rib oziqlanadi. Zararlangan
barglarning ustki tomonida och tusli, qattiq zararlangan joylarda qo‟ng‟ir-qizg‟ish
tusli dog‟lar paydo bo‟ladi. Kuchli shikastlangan barglar to‟kiladi, o‟simlik
yalang‟ochlashib qoladi. O‟rgamchakkaning zarar keltirishi, uning g‟o‟zaga
tushish muddatiga va o‟simliklarda qancha turishiga bog‟liq. O‟rgamchakkana
qancha erta tushsa,o`simlikni shuncha ko‟p shikastlaydi.
F.M. Usnenskiy ma‟lumotiga ko‟ra tabiiy holda o‟sgan, himoya choralari
ko‟rilmaganda hosilning 50-60% ni, avgustda tushganda 2-6% ni yo‟qotadi.
O‟rgamchakkana ayrim jinsli bo‟lib, oval shaklida, bo‟yi 0,3-0,6mm boradi.
O‟rgamchakkananing baxorgi-yozdagi avlodi ko‟kish-sarg‟ish, qishlovdan
chiqqanlari to‟q-sariq, qizil rangda bo‟ladi. Tananing yon tomonlarida ikkita
qoramtir dog‟lari bor. Urg‟ochisi to‟liq rivojlanish bosqichini boshdan o‟tkazadi,
rivojlanishda tuxum, lichinka, deytonimfa va imago davrlarini kechiradi. Tuxum
yumaloq sharsimon. Lichinka, pronimfa, deytonimfa shakildagilari yetuk
formasidan kichikligi bilan farq qiladi. Lichinkasida 3 juft, nimfa va imagoda 4juft
oyoq bo‟ladi.
O‟rgamchakkana yozda (iyun, iyul, avgustda ) 8-12 kunda, may oylarida 15-
20 kunda, mart-aprel oylarida esa 25-30 kunda rivojlanadi. Yil mobaynida
geografik holat, ob-havo sharoiti hamda g‟o‟za naviga qarab 12 dan 20 tagacha
avlod beradi, shundan 8-12 avlodini iyun-avgust oylari mobaynida beradi.
Rivojlanish vaqtida ularning 40% va undan ko‟prog‟i tabiiy ravishda qirilib
ketadi. O‟rgamchakkana uchun harorat +26 +33
0
havoning nisbiy namligi 55-60%
bo‟lishi optimal sharoit hisoblanadi. Yozda harorat pasayib ketganida,
22
yomg‟irgarchilik bo‟lib, shabnam tushganida, kushanda yirtqichlar paydo
bo‟lganida o‟rgamchakkanalar soni kamaydi.
Kuz yaqinlashgan sari, g‟o‟zada to‟q-sariq rangli urg‟ochi o‟rgamchakkana
paydo bo‟ladi, ular diapuzaga tayyorlanadi. O‟tlarda esa ular xatto XI-oygacha
ham sarg‟ish-yashil rangligicha qoladi. Urug‟langan yetuk urg‟ochilari paxta
dalalarida, yo‟l va ariq yoqalarida, xazonlar ostida, ko‟sak chanoqlarida, tuproq
yoriqlarida, tut daraxti po‟stlog‟i tagida yakka holda yoki guruhlab qishlaydi.
Qishlashga kirganlari sovuqqa juda chidamlidir. Sernam joylarda sovuq -29
0
va
undan ham kuchayganida kanalar 100% qiriladi.
O‟rgamchakkana odatda, shamol yordamida, o‟rgamchak iplari vositasida,
shuningdek, ish qurollari va hokazo… orqali tarqaladi. O‟rgamchakkana
qishlovdan juda barvaqt, o‟rtacha 7,3
0
haroratdan oshganda chiqadi. 1-chi avlodi
begona o‟tlarda, ayniqsa qo‟ypechak kabi o‟tlarda rivojlanadi. Begona o‟tlar qurib
dag‟allashganidan keyin yoki zararkunandaning ko‟chishi natijasida, shuningdek,
ekinlarning nihollari unib chiqqach, o‟rgamchakkana o‟tlardan g‟o‟zaga o‟tadi.
Shu boisdan dastlab g‟o‟za va boshqa ekinlarning chekka tomondagilari
zararlanadi. Dalalarning yo‟l yoqalaridagi uchastkalari kanadan eng ko‟p
shikastlanadi. Chunki yo‟l changi o‟rgamchakkana iplariga o‟rnashib, ularni tabiiy
kushandalardan himoya qiladi. Shunday o‟simliklardagi zararkunandalarga zaxarli
ximikatlar ham yaxshi ta‟sir etmaydi.
O‟rgamchakkana ingichka tolali navlarga sust, o‟rta tolali g‟o‟za navlariga
kuchli ta‟sir etadi. Bu ko‟proq ana shu turlarning morfologik-fizik xususiyatlariga
bog‟liq. G‟o‟zaning o‟rgamchakkanaga chidamligini oshiradigan g‟oyat muhim
ommilarini aniqlab, ulardan navlar selektsiyasida foydalanishga doir ko‟plab ishlar
G.K. Shek, V.V. Yaxontov, V.A. Lebedevlar, tomonidan aniqlandi. Tadqiqotlar
har-xil g‟o‟za navlari bargining hamda g‟o‟zaning boshqa xususiyatlariga qarab
shikastlanishi aniqlandi.
Qator olimlar raxbarligida ostki epiderma xujayralarining va g‟ovak
parenxima xujayralari qavatining balandligi, o‟rgamchakkanaga chidamli navlar
uchun xarakterli (150-166 mkm) bo‟lganida kana ustunchasimon parenxima
23
3-rasm. G‟o‟zaning changlanmagan guli
24
hujayralarining
shirasi
bilan
oziqlana
olmaydi,
chunki
yetuk
o‟rgamchakkanada og‟iz apparatining uzunligi 116,9-120 mkm ni, katta yoshdagi
lichinkalarda esa 102,6-165,4 mkm tashkil etadi.
Y. Sodiqovning tadqiqotlari esa superfosfat solish g‟o‟zaning
o‟rgamchakkana bilan zararkunandalarni ikki marta kamaytiradi. Shiralardan
akatsiya, katta g‟o‟za, platnikov bitlari zarar keltiradi. O‟simlik shiralari g‟o‟zaga
may-iyun oylarida eng ko‟p zarar keltiradi, g‟o‟zaning xujayra shirasi bilan
oziqlanishi
tufayli,
o`1simlikni
rivojlanishdan
orqada
qoldiradi.
Tirik
tug‟uvchisining tanasi yaltiroq, qora bo‟yi 1,3-2,2mm boradi. Qurtchasi tanasining
bo‟yidan kaltaroq, sariq tusli, undan yuqoriroq qismi, soni, panjalari, naychalari va
dumi qoramtir qo‟ng‟ir rangli. Tuxum qo‟yadigan urg‟ochilari to‟q tusli bo‟lib,
hamma segmentlarida qop-qora bo‟rtiqlari bor. Erkagi qanotli, qora bo‟ladi.
Lichinkasi qo‟ng‟ir, sal-pal mumdog‟chali bo‟ladi.
Akatsiya biti beda yoki akatsiyada tuxum xolatida qishlaydi. Mart oyida
bedaning poyasi dag‟allashgunga qadar bedapoyada hosil bo‟ladi. Bedada
oziqlanadi. Akatsiya biti g‟o‟zada 30 kun yashaydi. Lekin shu davr ichida ham
novda va barglarda juda ko‟payib ketishi tufayli, o‟suv nuqtalarini zararlaydi,
o‟sishini kechiktirib yoki qurib qolishiga olib keladi. Havo harorati quruqlashishi,
entomofoglarni, rivojlanishi natijasida zararkunandalar kamaya boshlaydi. Qanotli
formalar yana bedapoyaga uchib o‟tadi, lekin ko‟paymaydi. Sovuq tushishidan
oldin erkak va tuxum qo‟yuvchi urg‟ochilar paydo bo‟ladi.
Poliz biti- Aphis dossypit Glov. Xammaxo‟r zararkunanda hisoblanadi.
Qanotsiz bit bo‟yi 1,25-2,1 mm bo‟ladi. Rangi ko‟kish yoki sarg‟ish-yashil,
baxorda sarg‟ish, kuzda- to‟q yashil rangda bo‟ladi. Tirik tug‟uvchi
urg‟ochilarining bosh, ko‟krak, oyoqlarining uchlari va shira so‟radigan naychalari
quyruqchalari qanotsizlarga nisbatan kaltaroq bo‟ladi. Poliz bitining o‟ziga hos
hususiyati ham shunda. Poliz biti begona o‟tlarda lichinka va yetuk bit xolida
qishlaydi. Poliz biti aprel oyida qishlovdan chiqib, dastlab begona o‟tlarda, may
oyidan g‟o‟zaga, poliz ekinlariga uchib o‟tadi. May-iyun va IX-X oylarida
yoppasiga urchib ko‟payadi. Hozirda g‟o‟zaga kuchli zarar keltirmaydi. Faqat
25
zararkunandalarga qarshi kurashda bir dori turidan foydalanish tufayli,ayrim
turlarni jumladan,poliz bitini miqdoriy zichligi ortib ketishi mumkin.
Katta g‟o‟za biti- Acyrfhos gossypii Mordy. O‟rta Osiyoning deyarli barcha
paxta maydonlarida uchraydi. Begona o‟tlardan yantoqda ko‟p uchraydi. Katta
g‟o‟za biti, kollonoya hosil qilmaydi. Yetuk bit tanasining uzunligi 3,5-2 mm
gacha boradi. Rivojlanish davrida tanasi ko‟kish, sarg‟ish, ko‟zlari qizil, oyoq
uchlari qo‟ng‟ir tusli bo‟ladi. Oyoqlari va shira naychalari juda uzun, keyingisiniki
qariyib 1,7 mm yetadi. Qanotlilari qanotsizlaridan kichikroq bo‟ladi.
Kata g„o‟za biti g‟o‟zapoya yoki yantoqda tuxum xolatida qishlaydi. U
baxorda mayning ikkinchi yarmida g‟o‟zapoyada paydo bo‟ladi. Katta g‟o‟za biti
bir yil davomida to‟liq rivojlanish davrini kechiradi, yozda partonogenez yo‟l bilan
ko‟payadi. Bundan tashqari u qadar ahamiyatga ega bo‟lmagan tamaki biti-
Myzodes persicoe Silz, xoldor bit- Therioaphis maculato Backt, ildiz biti-
Trifidaphis phaseoli Pass turlari uchraydi.
Qandalalar-
qandalalarning 13 turi g‟o‟zaga tushishi to‟g‟risida
adabiyotlarda ma‟lumotlar berilgan bo‟lib, turlar ichida ikki tur eng ko‟p zarar
keltiradi. Qandalalar sanchib zarar keltirish, turli kasalliklarni tarqalishiga sabab
bo‟ladi.
Beda qandalasi- Adelphocoris Lineolatus Coeze. Beda qandalasi asosan
o‟zining og‟iz apparati bilan g‟o‟zaning shona, gul ko‟saklarni sanchib- so‟rib
zararlaydi. Qattiq zararlangan shona va gullar qurib qoladi, ko‟rakdagi tola
kamayib, dag‟alashishi tufayli sifati pasayadi. Beda qandalasi 6,5-9,5 mm bo‟ladi.
Qoramtir yoki sarg‟ish-yashil erkaklari to‟qroq rangda bo‟ladi.
Yelkasida ikkita nuqta bo‟lishi, turga xos xususiyat hisoblanadi. Qandala
o‟simlik poyalari, xususan beda va boshqa begona o‟tlar ichiga joylashgan tuxum
beda va boshqa fazasida qishlaydi. Bahorgi issiq boshlanishi bilan tuxumdan
lichinka chiqadi. Beda qandalasi yoz davomida 3-4 avlod beradi. Beda o‟rib
olingandan keyin qandalalar yoppasiga g‟o‟zaga uchib o‟tdi.
Dala qandalasi- Lygus pratensis L. Shakli jihatdan beda qandalasini eslatadi,
ammo biroz ingichkaroq. Bo‟yi 3,5-4 mm rangi yashil, qora guli bo‟ladi. Uzunligi
26
1mm keladigan tuxumining uchki qismi bir oz yozilgan bo‟ladi. Lichinkasi yetuk
qandaladan kichikligi va qanotlarini yo‟qligi bilan farq qiladi.Dala qandalasi
ulg‟aygan holida daladagi o‟simlik qoldiqlari ostida va begona turlar orasida qisilib
chiqadi. Erta bahorda qandala har xil o‟tlar va madaniy o‟simliklar bilan
oziqlanadi. Qandala barglar va barg bandlari ichiga tuxum qo‟yadi. Inkubatsiya
davri bir yarim xaftagacha cho‟ziladi. Lichinkasining rivojlanishi 25-30 kun
davom etadi. Lavlagi, olabuta, sho‟ra, g‟o‟za qandalalarning eng xush ko‟radigan
o‟simliklaridir. U erta ko‟klamdan kech kuzgacha g‟o‟zaning butun yer ustki
qismlarini zararlaydi. Maysa paydo bo‟lganidan, shonalashgacha o‟suv nuqtasiga
va yosh barglarga shikast yetkazadi, shonalash va gullash- urug‟ hosil qilish
davrida shona va tugunchalarni to‟kadi. Tugilgan ko‟saklarda qoramtir botiq
dog‟lar paydo bo‟ladi, ularning rivojlanishi va yetilishi kechikadi. Qandalalar yoz
davrida 3-4 marta avlod beradi.
Teplitsa oqqanoti- Trialeurodes vaportorum West. G‟o‟zaning nisbatan
yangi zararkunandasi hisoblanadi. Bu hasharot tengqanotli hasharotlar turkumining
aleyrodid oilasiga mansub. Oq qanot asosan 1970 yillardan boshlab moslasha
boshlaydi. Bu zararkunandaning keng tarqalishiga vatanimizda teplitsa-
parniklarning keskin ko‟payib ketishi bilan uzviy bog‟liqdir. Oq qanot ochiq
sharoitda 4 % cha saqlanib qoladi. Zararkunanda kuz-bahor davrida teplitslarda
rivojlanib, bahorgi issiq kunlarda ochiq sharoitlarga uchib chiqadi,barcha madaniy
o‟simliklar singari g‟o‟zaga ham zarar keltiradi. Oq qanot- noto‟liq rivojlanadigan
hasharot hisoblanadi.U tuxum, 3 yosh lichinka davri, nimfa, yetuk zot davrlarini
boshdan kechiradi. Oq qanotdagi bir qator biologic xususiyatlar, ularni noqulay
tashqi muhit sharoitlaridan himoya qilib tez ko‟payib, katta masofalarga tarqalib
ketishiga olib keladi. Bahor-kuz davrida oq qanot 7-8 marta nasl beradi, kuz-baxor
paytida esa teplitsalarda 4-5 marta nasl beradi. Shunday qilib yiliga 11-13 ta avlod
berishi mumkin. Oq qanot tropic mintaqdan kelib qolgan bo‟lib, namsevar hasharot
hisoblanadi. Unga 22-27
0
havo harorati hamda 70-80%, havo namligi eng yaxshi
hisoblanadi. Oq qanot bilan asosan shahar va qishloqlar atrofidagi paxta
maydonlari ko‟p zararlanadi. Oq qanot g‟o‟zani mayning oxiri iyunnning boshidan
27
boshlab zararlay boshlaydi. Ular oldin yosh barglarning orqa tarafiga joylashib
sanchib-so‟rib oziqlanadi va urchib tuxum qo‟ya boshlaydi. Oval shaklidagi mayda
tuxumlar kalta inchalarga joylashadi. 5-8 kun o‟tgach tuxumlar qorayib, ulardan
lichinka ochib chiqadi. Lichinka qulay joygacha xarakatlanib, keyin bir yerda
oziqlanadi, ikki marta po‟st tashlab nimfaga aylanadi. Nimfa nisbatan qattiq
qobiqqa ega bo‟lib turli xil kushandalarga chidamli bo‟ladi.
Oq qanot o‟simlikka asosan lichinka davrida zarar yetkazadi. Lichinkalar-
hasharotlarga xos holatda, so‟rgan oziqasining bir qismi hazm bo‟lmay tashqariga
chiqarilib yuboriladi. Natijada oq qanot bosgan o‟simlik yaproqlari ifloslanadi,
zamburug‟lar ko‟payishi natijasida qorayadi, oqibatda o‟simlik hosilini kamayib
sifati pasayadi. G‟o‟zada oqqanotning avlodi 22-25 kun davom etadi. G‟o‟zada oq
qanot 3 marta avlod beradi. Iyulning II-III o‟n kunligidan boshlab oq qanotning
miqdoriy zichligi keskin kamaya boshlaydi.
Tsikadalar-teng qanotli hartumlilar turkumiga Homoptera mansub bo‟lib,
og‟iz apparati sinchib so‟rishga moslashgan. Sanchish yo‟li bilan g‟o‟za va boshqa
madaniy o‟simliklarning barglari, barg bandi, poyalarini shikastlaydi. Bular orasida
sariq sikada ko‟p zararlaydi Cicadato ocnreata.Tsikadalarning erkagi kechasi
chirillagan ovoz chiqaradi. Tsikada shonalash davrida urgochisi g‟o‟za poyasini
tuxum qo‟ygichini sanchib shikastlaydi, shikastlangan joy yuqorisi so‟lib qoladi.
Tsikada zarari ko‟paygan davrida o‟simlikning 40% nobud bo‟lishi mumkin.Iyun
oyida tuxum qo‟yadi. Tuxumlardan chiqqan lichinkalar tuproq ostida o‟simlik
ildizlari bilan oziqlanadi. Nimfaga aylanguncha 3 yil o‟tadi. Nimfa xolatida
qishlab, bahorda yetuk hasharotga aylanadi.
| 