10
I-BOB. ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI
G‟o‟za mamlakatimiz boyliklaridan biri, qishloq xo‟jalik ekinlarining
muhim qismi bo‟lib,g`o`za to`g`risidagi ma`lumotlarni
deyarli barcha qishloq-
xo‟jalik adabiytolaridan topish mumkin.
Adabiyotlar taxlili g‟o‟za uchun alohida monografiyalar ham yaratilganligini
ko‟rsatdi. Qishloq-xo‟jalik sohasida g‟o‟za qadimdan foydalanib kelinayotgan
o‟simlik. Aholi g‟o‟za zararkunandalariga qarshi qadimdan biologik kurash olib
borgan.V.V.Yaxontovning
ishlarida
g‟o‟zada
zararkunandalik
qiluvchi
hasharotlarning tarqalishi, biologiyasi va zarar keltirish xususiyatlari haqida keng
qo‟lamli ma‟lumotlar keltirgan. (Yaxontov, 1953; 1962).
Akademik M.N.Narziqulov tomonidan O‟rta
Osiyo ekosistemasida
zararkundalik qiluvchi hasharotlarning morfologiyasi, biologiyasi, tasnifi va
zoogeografik tarqalishga oid keng qamrovli ma‟lumotlar o‟rin olgan. (Narziqulov,
1941, Narziqulov 1952, 1962, Narziqulov, Umarov 1969, Narziqulov, Daniyarova
1990). O‟rta Osiyo sharoitida g‟o‟za zararkunandalari to‟g‟risidagi dastlabki
ma‟lumotlar Mordvilko (1913-1919), Xolodnikov (1907)
ilmiy ish tahlillarida
uchraydi. Turkiston entomologik stanstiyasida O‟zbekiston sharoitida uchrovchi
qishloq xo‟jalik ekinlarini zararkunandalarining tur tarkibini o‟rganishga oid
ma‟lumotlar ifodalangan. Jumladan, P.P. Arxangelskiy ( 1916 yil) shiralarni
o‟rganish jarayonida ularni migratsiya qilish to‟g‟risidagi dastlabki ma‟lumotlarni
bergan.
O‟rta Osiyo sharoitida uchrovchi qishloq xo‟jalik ekinlarining
zararkunandalari tur tarkibi to‟g‟risida monografik asarlar ham yaratilgan. V.P.
Nevskiyning “Tli Sredney Azii” nomli monografiyasida O‟rta
Osiyo qishloq
xo‟jalik ekinlarida uchrovchi shiralarning tur tarkibi, monografik xususiyatlari
ularning ro‟yxati, yirtqich va tekinxo‟r zararkunandalar to‟g‟risida ma‟lumot
bergan (Nevskiy 1929 yil).
A.V. Zagorovskiy (1941,1957) Qirg‟izistonning O‟sh xududi sharoitida
tamaki zararkunandalaridan biri kuzgi tunlam lichinkasi- tomir qurti tamakidan
11
tashqari boshqa o‟simliklarda ham zararkunandalik qilishi to‟g‟risida ma‟lumotlar
bergan.
T.S. Drujalyubova (1965, 1971) ham O‟rta Osiyo sharoitida tunlam faunasi
va ularning ekologik xususiyatlarini o‟rganish bilan tomir qurti va ko‟sak qurtini
xammaxo‟r zararkunanda ekanligini izohlab bergan. Keyinchalik O‟rta
Osiyo
respublikasida
asosiy
e‟tibor
paxtaga
qaratilganligi
tufayli
g‟o‟za
zararkunandalariga qarshi kurash usullarini takomillashtirish tufayli qator
ma‟lumotnomalar e‟lon qilindi. Hasharotlarning zarar keltirish xususiyatlari, tur
tarkibi to‟g‟risida, ma‟lumotlar berilgan. Adabiyotlar qatoriga T.E. Osmolovskogo
(1917) R.Qodirova (1965) ma‟lumotlarini, M.K. Qodirova (1987) yoki I.F. Pavlov
(1987) tahriri asosida chiqarilgan monografik asarlarini ko‟rsatish mumkin.
V.V. Yaxontovning “Go‟za va boshqa ekinlardagi umurtqasiz hayvonlarning
faunasi” deb nomlangan asari 1931 yilda chop etilgan bo‟lsa keyinchalik O‟rta
Osiyoning boshqa Respublikalarida ham bunday ishlar qator mualiflar tomonidan
bajarildi. Jumladan, Tojikiston sharoitida M.M. Narziqulov, A. Mumamedov,
M.X. Axmedovlar (1989) O‟zbekiston sharoitida shiralarning
biologiyasiga oid
ma‟lumotlar bergan.
I.F. Pavlov (1987 yil)ning qator ishlarida qishloq xo‟jalik ekinlari
zararkunandalari ichida g‟o‟zada zararkunadalik qiluvchi tunlamlar to‟g‟risida,
ularga qarshi kurash choralari to‟g‟risida ma‟lumot berilgan.
M. T. Sagdiyev, R.A. Alimov (2007 yil) go‟za, uning o‟sish va
rivojlanishida mikro va makroelementlarning ro‟li, g‟o‟za rivojiga tashqi muhit
omillarining ta‟siri, ularning sho‟rga chidamlilik darajasini oshirish to‟g‟risida
ma‟lumotlar berib o‟tilgan.
Bitiruv malakaviy ishini bajarishda internet ma‟lumotlari ham tahlil etildi.
Shu qatorda g‟o‟zaning so‟ruvchi va kemiruvchi zararkunandalari to‟g‟risida
ma‟lumotlar yig‟ildi.
Hozirga qadar olib borilgan ishlar natijalaridan g‟o‟za navlarining
zararkunandalarga chidamlilik darajasini o`rganish. Maqsadimiz g`o`za navlaridan
ekologik toza mahsulotlar olish hisoblanadi. Yillar o‟tishi bilan ayrim g`o`za
12
navlarini keng ommalashishi,faqat biologik kurash choralari qo`llash orqali yuqori
hosil
olishga erishish, kimyoviy zaxarlarni umuman ishlatmaslik yoki nisbatan
kam foydalanish kuzatiladi.
2-rasm. Defalyatsiya jarayonidan so‟ng ochilib turgan paxta chanog‟i
