|
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti
|
| bet | 3/10 | | Sana | 09.11.2022 | | Hajmi | 169.63 Kb. | | #29589 |
Bog'liq 4-KURS 1 BIOS dasturiga kirish yo’llari, 2 5296554648679748488, 3 sinf dar isshlanma matem, I1Qishloq xo‘jaligi turlari
Qishloq xoʻjaligi — moddiy ishlab chiqarishning asosiy tarmoqlaridan biri. Qishloq xoʻjaligi dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari olish uchun ekinlar ekish va chorva mollarini koʻpaytirish bilan shugʻullanadi, aholini oziq-ovqat mahsulotlari va xalq xoʻjaligining bir qancha tarmoqlarini xom-ashyo bilan taʼminlaydi. Masalan, qishloq xoʻjaligi ip-gazlama sanoatida barcha moddiy xarajatlarning 60 %ini, qandolat sanoatida deyarli 70 %ni, yog’ va sut sanoatida esa qariyb 80 %ni tashkil etadi. Qishloq xoʻjaligi oʻsimlik va hayvon mahsulotlarini dastlabki qayta ishlashning turli tarmoqlarini ham oʻz ichiga oladi.
Qishloq xoʻjaligining ahamiyati yana shu bilan belgilanadiki, xalq xoʻjaligida band boʻlgan xodimlarning 27 %i shu sohada mehnat qiladi.
Qishloq xoʻjaligi mamlakat milliy daromadning tahminan 1/3 qismini tashkil qiladi. Shu sababli mamlakat butun iqtisodiyotining oʻsish sur’atlari koʻp jihatdan qishloq xoʻjaligining rivojlanish darajalariga bogʻliqdir.
Shu bilan birga sotsial-siyosiy jihatni ham xisobga olish muhimdir. Qishloq xoʻjaligini yuksaltirish ishchilar sinfi bilan dehqonlar ittifoqini mustahkamlashning eng muhim shartidir. V.I.Lenin qishloq xoʻjaligining ahamiyatini belgilar ekan, „Mustahkam qishloq xoʻjalik bazasi boʻlmasa, hech qanday qishloq xoʻjaligi qurilishi boʻlishi mumkin emas“, — deb taʼkidlagan.
Moddiy ishlab chiqarishning boshqa jami sohalaridan farq qilgan holda qishloq xoʻjaligi juda katta maydonlarda va hududiy xilma xil sharoitlarda olib boriladi. Unda yer (asosiy ishlab chiqarish vositasi), yorugʻlik, issiqlik, suv va tirik organizmlar — oʻsimlik va hayvonlardan foydalaniladi. Qishloq xoʻjaligining ishlab chiqarish davri ish davri bilan mos tushmaydi. Qishloq xoʻjaligining asosiy tarmoqlari — dehqonchilik va chorvachilik. Ular ham oʻz navbatida bir qadar kichikroq tarmoqlarga boʻlinadi (dehqonchilikda — dalachilik, sabzavotchilik, polizchilik, bogʻdorchilik, oʻrmon xoʻjaligi va boshqa; chorvachilikda — qoramolchilik, qoʻychilik, yilqichilik, choʻchqachilik, parrandachilik, asalarichilik, pillachilik va boshqalar); Oʻz navbatida, dehqonchilikda ekiladigan ekinlar (gʻallachilik, sholikorlik, paxtachilik[1]) va chorvachilik tarmogʻidagi chorva mollari turlari (qoramol, qoʻy, ot, tuya) boʻyicha guruhlanadi.
Qishloq xoʻjaligi — inson xoʻjalik faoliyatining dastlabki turlaridan biri. Uning kelib chiqishi tosh davri oxiriga borib taqaladi. Bu davrda inson xoʻjalik va boshqa ehtiyojlarini qondirish uchun yerni oddiy qurollar bilan ishlagan, baʼzi xayvonlarni xonakilashtira boshlagan. Asrlar davomida turli sharoitlar taʼsirida dehqonchilik tizimi oʻzgargan va takomillashgan; hayvonlarning foydali xususiyatlarga ega boʻlganlar parvarishlangan, koʻplab zotlari yetishtirilgan.
Q ishloq x o ‘jaligining jahon iqtisodiyotidagi о ‘m i keyingi yillarda keskin ortib bormoqda. Shuning uchun ham qishloq x o ‘ja!igi mahsuloti ishlab chiqarishning asosiy omillari bo‘lgan yer, suv, mehnat resurslari va ulam ing o‘ziga xos xususiyatlarini rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar m iqyosida o ‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Q ishloq x o ‘jaligi moddiy ishlab chiqarishning asosiy va eng qadimgi tarmoqlaridan bin bo‘lib, ahohga oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat uchun xom -ashyoning asosiy qism ini yetkazib beradi. Q ishloq xo‘jaligi asosan, ikkita yirik tarmoq - dehqonchilik va chorvachilikdan iborat. Bu ikki soha aholi uchun dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari yetkazib beradi. Q ishloq x o ‘jaligi dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarim dastlabki qayta ishlaydigan bir qancha tarmoqlami ham o ‘z ichiga oladi. Iqtisodiy jihatdan faol aholining taxminan yarmi, kamroq taraqqiy etgan 10 mamlakatlarda esa ko‘pincha 80 90 foizidan ortig‘i qishloq x o ‘jaligida band. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa bu ko‘rsatkich 10 foizni tashkil etadi. Q ishloq aholisining ijtim oiy muammolari, joylashishi qishloq xo‘jaligi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bir qancha mamlakatlarda o ‘rmon xo‘jaligi ham qishloq xo‘jaligi tarkibiga kiradi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi natijalar Respublikamizni MDH ichida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishi yuqori darajada o‘sayotgan davlatlar qatoriga kiritish im konini berdi. Qishloq xo‘jaligi aholi uchun oziq ovqat mahsulotlari yetkazib berish bilan bir qatorda, sanoat tarmoqlari (oziq ovqat, omuxta em, to‘qima chilik, dori darmon, atir upa sanoati va boshqalar)ni xom ashyo, ot ulov (yilqichilik, tuyachilik va hokazo) bilan ta’minlaydi. Dehqonchilik tarmoqlari (g ‘allachilik, paxtachilik, sabzavotchilik, m evachilik, uzumchilik va boshqalar) hamda chorvachilik tarmoqlari (qoramolchilik, cho‘chqachilik, qo‘ychilik, parrandachilik, pillachilik, baliqchilik kabilar) ni o ‘z ichiga oladi. Bu tarmoqlami birgalikda rivojlantirish m oddiy va mehnat resurslaridan to‘g ‘ri foydalanish imkonini beradi. 2005 yilga kelib jahon aholisi 6 milliarddan oshib ketdi. Bu ko‘rsatkich yil sayin ortib borishi kutilmoqda. U lam i oziq ovqat bilan to‘Uq ta’minlash uchun har yili oziq ovqat mahsulotlari yetishtirish hajmini 3 4 foiz oshirib borish kerak. Har bir mamlakatda qishloq x o ‘jaligining rivojlanishi o ‘ziga xos ichki xususiyatlar e ’tiborga olinishini talab qiladi. Bu esa tabiiy, ijtim oiy ixtisoslashuvni taqozo etadi. 11 Mustaqillikka erishganimizdan boshlab O ‘zbekiston Respublikasi qishloq x o ‘jalik mahsulotlarining eksport potentsialini kengaytirib bormoqda. M eva va sabzavot mahsulotlari eksportiga qaraganimizda, YalM eksport salm og‘i 1994 yilda 16,8% ni tashkil etgan bo‘Isa, 2010 yilga kelib 38 % ga yetgan. 0 ‘zbekistonda yetishtirilgan meva-sabzavot mahsulotlari tashqi ko‘rinishi, mazasiga ko‘ra jahon bozorida eng xaridorgir hisoblanadi. Darvoqe, 0 ‘zbekistonda yetishtirilgan uzumdagi qand miqdori 18-30%, pomidordagi quruq modda miqdori 5,5% ni tashkil etadi. Bu Evropa mamlakatlarida yetishtirilgan shu turdagi mahsulotlar tarkibidagi shunday moddalar miqdoridan ancha ko‘pdir. Dehqonchilik tarmog‘ida 2000 yilda 0 ‘zbekiston bo‘yicha 839,8 mlrd. so‘m lik mahsulot yetishtirilgan bo‘lsa, shundan 65 foizi dehqon, 29,8 foizi shirkat va 5,2 foizi fermer xo‘jaliklari ulushidir
Tovar ishlab chiqaruvchilar (dehqon, fermer xo‘jaliklari) o ‘zlarining mahsulotlari sotiladigan bozor haqida yetarli darajadagi ma’lumotlarga ega emaslar. 0 ‘z navbatida meva va sabzavot mahsulotlarini yetkazib beruvchilar ham bu turdagi mahsulotlarga, jumladan, ularning sifatiga qo‘yiladigan talablar haqida yetarli tasawurga ega emaslar. Tovar mahsulotini qadoqlash yoki idish bilan ta’minlash yo‘lga qo‘yilmagan. Eksportni tashkil etish mexanizmi yaxshi ishlamaydi. Savdo bo‘yicha vakil va savdo uyi yo‘qligi ishga xalaqit bermoqda. 0 ‘zbekiston Respublikasida paxta xom-ashyosini eksport qilish maqsadida yirik infratuzilma tashkil etilmoqda. Bu o‘rinda eslatib o ‘tish kerakki, respublikamizda yetishtirilgan paxta tolasini jahon bozoriga olib chiqish uchun bir nechta mamlakatlar bilan aloqalar o‘matish talab etiladi. Negaki. jahon bozoriga chiqish uchun, albatta, ikki yoki uchta mamlakat hududidan o ‘tishga to‘g ‘ri keladi. Bu, o ‘z navbatida, mahsulot qiymatiga ta’sir etadi. 0 ‘zbekiston paxta bo‘yicha bir nechta baza-teraiinallami barpo etdi. Ushbu terminallaming har biri 10 ming tonna paxta tolasini saqlash imkoniyatiga ega. Paxta tolasini mamlakatimizning o ‘zida xorijliklarga sotish va Amerika, O siyo, Evropa mamlakatlariga jo ‘natish imkoni yaratildi. 0 ‘zbekiston Respublikasida qishloq xo‘jaligi asosiy tarmoq hisoblanadi. Unda YalM ulushi 19,4 foizni tashkil qiladi (rasm-1). Yer davlat mulki bo‘lib, undan foydalanuvchilarga, ya’ni fermerlarga shartnoma asosida 50 yilgacha muddatga ijaragaberiladi. 0 ‘zbekiston Markaziy Osiyoning qulay hududida joylashgan. Bu yerda azaldan insoniyat uchun nihoyatda kerakli hisoblangan turli xildagi qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqariladi, Chunki 0 ‘zbekistonda buning uchun qulay tabiiy-iqlim sharoitlari mavjud. Jumladan, mamlakatimizda havo haroratining yillik o‘rtacha ko‘rsatkichi 25-35% ni tashkil etib, quyoshli soatlar 3000 dan ortiqdir, shu bois bir yilda bir necha marta hosil olish imkoni mavjud. 0 ‘zbekistonning jam i yer maydoni 44,4 mln. gektar (2009 y) bo‘lib, 50,8 foizidan qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan turli korxona va tashkilotlar hamda dehqon xo‘jaliklari foydalanadilar. Ulaming yig‘indisi mamlakat qishloq xo‘jaligi tarmog‘ini tashkil etadi. A sosiy maqsad tarmoqda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan mamlakat aholisining iste’m ol tovarlariga bo‘lgan talabini qondirishdir. Buning uchun: - kundalik hayotda iste’m ol qilinadigan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini bareha aholi talablarini qondira oladigan darajada yetarli hamda sifatli qilib ishlab chiqarish; 13 - qayta ishlash sanoati korxonalarining qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirish lozim . Hozirgi davrda bu tarmoqda aholi iste’m ol qilayotgan tovarlaming 85 foizidan k o‘prog‘i ishlab chiqarilmoqda. Ular o‘sim likchilik hamda chorvachilik mahsulotlaridan iborat. 2 0 0 9 yilda 0 ‘zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsulotining 19,7 foizi qishloq x o ‘jaligida yetishtirilgan. Shu yilda barcha sanoat tarmoqlarida mamlakat yalpi ichki mahsulotining 33,5 foizi, qurilishda esa, 7,5 foizi yaratilgan. Raqamlar qishloq x o ‘jaligi tarmog‘ining mamlakat iqtisodiyotidagi о ‘m i ulkan ekanligidan dalolat bermoqda. Shu yilda qishloq xo‘jaligida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha turdagi tadbirkorlar tomonidan 6346,7 mlrd. so‘m lik yalpi mahsulot yaratilgan. U asosan 3535,4 ming tonna paxta, 8250,3 ming tonna don, 4513,3 ming tonna sabzavot, 1340,4 m ing tonna meva, 1103,4 ming tonna go‘sht, 546,3 ming tonna sut, 701,6 ming dona qorako‘1 teri, 2046,3 mlrd. dona tuxum va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlaridan iborat. Barcha turdagi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishda Respublika iqtisodiyotida band bo‘lgan mehnat resurslarining 40 foizga yaqini qatnashgan. Respublikamiz jam i aholisining uchdan ikki qismi qishloqlarda yashaydi. Ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar 25 mln. gektarga yaqin qishloq xo'jalik yerlaridan olingan, shundan 369,1 ming gektari ekinzordir. Mamlakat dehqonchiligi sug‘orishga asoslanganligi uchun katta miqdordagi suv resurslarini talab etadi. Lekin, bu talab ichki suv resurslari bilan atigi 60 foizgagina qondirilmoqda. Bunday hoi Amudaryo hamda Sirdaryo havzalaridan katta miqdordagi suv resurslarini jalb etishni talab etadi. Hozirgi davrda qishloq xo‘jaligida 42-46 mlrd. m3 suv resurslaridan foydalanilmoqda. Tabiatda yer va suv resurslari cheklangan, ular takror ishlab chiqarilmaydigan resurslar hisoblanadi. Shuning uchun har bir gektar yerdan, har m3 suvdan unumli foydalanish lozim , tadbirkorlik asosida fan-texnika yutuqlarini joriy etib, samarali natijalarga erishish mumkin. Qishloq x o ‘jalik mahsulotlarini yetishtirishda sanoat korxonalarida ishlab chiqarilayotgan ko‘plab qishloq x o ‘jaligi texnikalari, kim yoviy vositalar, yoq ilg‘i, yonilg‘i-m oylash materiallari va boshqa vositalardan foydalanilmoqda. Masalan, tarmoqda 2008 yilda 85,3 mingga yaqin turli xildagi traktorlar, 31,6 mingtadan ko'proq yuk tashish mashinalari, 5,2 mingtaga yaqin g‘alla o ‘radigan, bir mingtaga yaqin paxta teradigan 14 kombaynlar, ko‘plab boshqa texnikalardan foydalanilgan. Tarmoq m iqyosida yerlam ing unumdorligini, ekinlam ing esa hosildorligini oshirish maqsadida 450,3 ming tonna mineral o ‘g ‘itlardan foydalanilgan. Q ishloq xo‘jaligida ishlab chiqilayotgan mahsulotlam ing jahon bozoriga chiqarilishi natijasida 0 ‘zbekistonning mavqei tobora oshib bormoqda. H ozirgi davrda 0 ‘zbekiston A va E tipidagi paxta tolasini ishlab chiqarish bo‘yicha jahonda X itoy, AQSH, Hindiston va Pokiston davlatlaridan so‘ng beshinchi o ‘rinni, tolani eksport qilish bo'yicha esa ikkinchi o ‘rinni egallab kelmoqda. Shu bilan birgalikda 0 ‘zbekiston jahon bozoriga nihoyatda sifatli bo‘lgan qorako‘l terisi, pilla, sabzavot, poliz va bog‘dorchilik mahsulotlarini ham chiqaradi. Mazkur mahsulotlami qayta ishlash maqsadida so‘nggi yillarda chet el investitsiyalarini jalb etish borasida katta ishlar amalga oshirilmoqda. Ulam i kelajakda jadal sur‘atlar bilan rivojlantirish siyosiy, iqtisodiy hamda ijtim oiy jihatdan maqsadga muvofiqdir. H ozirgi davrda mamlakat aholisini qishloq xo'jalik mahsulotlari bilan ta’minlash darajasi y il sayin ortib bormoqda. 2008 yilda respublika aholisining jon boshiga 180 kg.ga yaqin un mahsulotlari, 136 kg.paxta xom -ashyosi, 152 kg. sabzavot mahsulotlari, 38 kg.dan ko‘proq kartoshka, 41 kg. go‘sht, 173 kg. sut hamda 76 donaga yaqin tuxum ishlab chiqarilgan. Demak, mamlakat aholisining unga bo'lgan talabi qondirilgan. Kelajakda esa unning sifatini yaxshilashga alohida e’tibor berish talab etiladi. Lekin boshqa mahsulotlar bo‘yicha xalqim izning meditsina m e‘yorlariga oid talabi to‘liq qondirilganicha yo‘q. Bunday hoi 0 ‘zbekistonda qishloq x o ‘jaligini yanada jadal sur‘atlar bilan rivojlantirishni taqozo etadi. So‘nggi o‘n yil ichida bu borada muayyan ishlar amalga oshirildi. Jumladan, mamlakat qishloq xo‘jaligida erkin bozor iqtisodiyoti talablariga m os iqtisodiy munosabatlami shakllantirish, bu munosabatlaming huquqiy asosini yaratish imkoniyatini beradigan hamda islohotlam i bosqichm a-bosqich qat‘iy ishonch bilan amalga oshirilishini ta‘minlaydigan tadbirlar ishlab chiqilib, izchillik bilan hayotga joriy etilmoqda. Masalan, yer fuqarolarga umrbod m eros qoldirish huquqi bilan bepul berilmoqda, fermer x o ‘jaliklariga esa 30 yildan 50 yilgacha bo‘lgan muddatda foydalanish uchun ijaraga berilmoqda. Qishloqdagi mulk islohoti natijasida mulkdorlar sinfi shakllanmoqda.
|
| |
