O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

72 
Laboratoriya ishini mazmuni: Biron detal tayyorlash uchun 
material tanlash – bu juda murakkab muammoni, ya‘ni ko‗p 
o‗zgaruvchan parametrlarga ega bo‗lgan masala yechish demakdir. 
Bunda materialning mexanik xossaslari, undan detal tayyorlash usuli, 
tannarxi va ishlab chiqarishga sarflanadigan mablag‗ hisobga olinadi. 
Sanoat korxonalarining amaliy faoliyatida yana boshqa omillar – 
materialning noyobligi, shu materialdan detal tayyorlash uchun bor 
imkoniyat, ya‘ni kerakli asbob uskunalarning bor-yo‗qligi ham hisobga 
olinadi. Shuning uchun sanoat korxonalarida ularning ishlab chiqarish 
sohasiga qa-rab aniq bir guruh materiallardan foydalanish odat bo‗lib 
qolgan.
Ko‗pchilik ma‘lumotlarda materiallar qo‗llanilish joylariga qarab 
guruhlarga bo‗lingan, masalan: asbobsozlik, konstruksiyalar uchun, 
zanglamas, temir yo‗l transportida qo‗llaniladigan, sharikopodshipniklar 
uchun, prujina va ressoralar uchun qo‗llaniladigan po‗latlar va 
boshqalar. Muxandis tayyorlanayotgan detalning ishlash sharotiga qarab 
ana shu guruhlardan kerakli tanlab oladi. 
Shuni esda tutmoq kerakki - material tanlashda birinchi navbatda 
undan detal tayyorlash texnologiyasiga, ya‘ni korxonaning imkoniyatiga 
ko‗proq ahamiyat berialadi. 
Metall material tanlashda, ba‘zi hollarda birinchi bosqichda 
materialning guruhini (asbobsozlik, konstruksion) aniqlash maqsadga 
muvofiq bo‗ladi. 
Material tanlash va uning puxtaligini oshirish usulini aniqlashda 
maxsus sxemadan foydalanish tavsiya etiladi (sxemalar berialadi). Bu 
sxemalarda materialning ikkita mezoni, ya‘ni ishlab chiqarish 
texnologiyasi va materialning yoki detalning xossalari bo‗yicha tanlash 
ko‗rsatilgan. Beriladigan sxemalardan shu holat ko‗rinadiki, har bir 
guruh materiallar quyma yoki bosim ostida ishlov berilgan xomashyo 
sifatida qo‗llaniladi. Demak detal tayyorlash uchun xomashyo material 
tanlashda qotishmaning markasini tanlab olishda hisobga olinishi kerak. 
Shunday qilib birinchi navbatda xomashyo material ishlab chiqarish 
usuli tanlab olinadi. Undan so‗ng materiallarning guruhi tanlanadi. 
Tabiiyki, ishlab chiqarish texnologiyasi kam xarajatli bo‗lmog‗i lozim. 
Materialning guruhi tanlab olingandan keyin ma‘lumotnomalardan 
materialdan talab qilingan mexanik va boshqa xossalariga qarab, uning 
markasi aniqlanadi. Bunda materialning narxiga ahamiyat berish kerak. 

73 
Laboratoriya ishini bajarish jarayonida o‗qituvchi tomonidan 
material va uning puxtaligini oshirish usulini tanlashni osonlashtira-
digan boshqa sxema va usullar ham tavsiya etilishi mumkin.

Download 1,97 Mb.