Jadval 9  Relyatsion tizimga ega bulgan xodimlar to‘g‘risidagi ma‘lumotlar bazas

79 
o 
Ob‘ektning xar xil hajmdagi axborotga ega elementlari takrorlanadigan 
guruhlar deyiladi. Agar xar bir takrorlanadigan gurux uchun o‘z kalitiga ega 
bo‘lgan alohida jadval hosil qilinsa, masalani yechish osonlashadi. 
Masalan, uchta ustundan iborat MUKOFOT jadvalini tuzish mumkin: 
 
Jadval 12 
Xodimlarga mukofot to‘g‘risidagi ma‘lumotlar bazani 
Tabel nomeri 
Taqdim sanasi 
Mukofot kodi 
... 
... 
... 
Bu jadvalda Nomer + Sana jadvalning bosh kaliti xizMatni o‘taydi. dbf 
fayllaridagi ma‘lumotlarni shartli ravishda ikki guruxga ajratish mumkin: 
o‘zgaruvchan va doimiy ma‘lumotlar. Bu guruxlar faqat ma‘lumotlarni qayta 
ishlash va ularning yangilanish chastotasi bilangina bir-biridan farq qiladi. 
Ma‘lumotlar bazadagi o‘zgaruvchan ma‘lumotlar eng ko‘p qo‘llaniladigan 
ma‘lumotlar xisoblanadi. Chunki ular tez-tez o‘zgartirib turiladi (ba‘zan xar kuni 
yoki xaftada bir marta). Masalan, metallarni qayta ishlash mahsulotlariga bo‘lgan 
talablar faylida doimiy o‘zgarish bo‘lib turadi. Bunday axborot tizimlarida 
qotishma turlari kam o‘zgaradi, lekin uning metalldagi tashkil etgan qismi (foizi) 
o‘zgarib turadi. 
Ba‘zi parametrlar - nomlanish, o‘rtacha og‘irligi, issiklik sig‘imi va 
boshkalar uzoq muddat o‘zgarmay qoladi. Ular ma‘lumotlar bazadagi doimiy 
ma‘lumotlar deb ataladi. 
Relyatsion jadvalga katta hajmga ega bo‘lgan ma‘lumotlarni kiritishda ba‘zi 
satr qiymatlarini bir necha bor qayta ishlatish xollari uchrab turadi. (Masalan, 
firmalarning kodlari, talabgorning rekvizitlari va h.k.). 
Ko‘pgina dasturlarda takrorlanadigan guruxlarni kiritish texnologiyalari 
mavjud va ular orkali berilgan axborotlarning birortasi yuqotilmasdan satrlarga 
o‘tkaziladi. 
Masalan, MS Office paketidagi Excel dasturidan foydalanib, ma‘lumotlar 
baza tuzishda berilgan satr yoki ustundagi qiymatlarni qayta kiritishda 

80 
«Kopirovat» buyrug‘idan foydalanish mumkin. Bu buyrak orqali biror 
katakchadagi qiymatlar buferga (vaqtinchalik saqlash uchun) o‘tkaziladi. Buferda 
shaklanayotgan ma‘lumotlarni esa ko‘p marta ishlatish mumkin. Buning uchun 
qiymat kiritiladigan katakcha tanlanib, «Vstavit» buyrug‘ining berilishi etarli. 
Xuddi shuningdek, ―Kopirovat‖ buyrug‘i yordamida ma‘lumotlar guruxi 
nusxalanishi mumkin. 
Tizimlar sistemalar deganda, yagona maqsad yo‘lida bir vaqtning o‘zida 
xam yaxshi, xam o‘zaro bog‘langan tarzda faoliyat ko‘rsatadigan bir necha turdagi 
elementlar majmui tushuniladi.
Informatilada ―tizim‖ tushunchasi ko‘proq texnik vositalar va dasturlar 
to‘plamiga nisbatan ishlatilinadi. Axborotlarni shakli va mazmuniga ko‘ra turlariga 
ajratish, ularni saqlash, izlash vakata ishlash prinsiplariga qayta ishlashda 
qo‘llaniladigan usullar shaxslar xamda vositalarning o‘zaro bog‘langan majmuiga 
axborot tizimi deyiladi. Axborot tizimining asosiy vazifasiga berilgan turdagi 
axborotni izlash uni kayta ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli joyga uzatish 
masalalarini xal qilish kiradi. 
Axborot tizimlari oddiy xisoblash ishlari uchun emas, ma‘lumotlarni 
avtomatik izlash va tanlash (saralash) masalalarini xal kilishga mo‘ljallangan.
Axborotni izlash nima? Masalan, aytaylik kutubxonadan Abdulla Qodiriyning 
―O‘tgan kunlar‖ romanini izlayapsiz. Bu kitobni izlashni kutubxonadagi alifboli 
katalogdan boshlaysiz va unda faqat muallif nomiga e‘tibor berasiz. Kartochkalar 
ichida bir necha ―A.Qodiriy‖ larni topasiz, ulardan kitob nomini izlaysiz. Shu 
tartibda izlanayotgan kitobning bor yoki yuqligini aniqlaysiz.
Umuman, kutubxonadan kerakli adabiyotni izlashda alifboli katalog, tizimli 
katalog, mualliflar ism va shariflari bo‘yicha katalogdan foydalaniladi. 
Xozirgi davrda axborotlarni izlash va saralash amallari shunchalik rang-
barangki, ularni sanab chikish u yoqda tursin, turlarga ajratish xam mushkul. 
Axborot tizimlari o‘zi xizmat qiladigan soha doirasidagi belgilangan xar qanday 
savolga javobni avtomatik izlashga va topishga mol‘jallanadi. Odatda izlash sharti 
faqat foydalanuvchining xoxishiga bog‘liq bo‘ladi. Beriladigan savollar 

81 
komputerga kiritilgan ma‘lumotlar bilan uzviy bog‘langan bo‘ladi, aks xolda 
beriladigan savollar javobsiz qolishi tabiiy. Axborotni izlash jarayonini axborot 
tizimlarida andozalar orqali amalga oshiriladi. Andoza ko‘rinishi turli dastur uchun 
turlicha bo‘lishi mumkin. Quyidagi ma‘lumotlarni izlashning asosiy boshqarish 
menyusi keltirilgan. 
Andoza asosida ishlash tartibini asosiy boshkarish menyusi orqali 
quyidagicha belgilash mumkin: 
Kalitlar
Andoza
Kiritish/chiqarish 
Birinchi qator tanlanganda, asosiy kalit (so‘zlar) ekranda hosil bo‘ladi va 
foydalanuvchi ulardan keraklisini PgUp, PgDoun, kursiv va h.k tugmachalaridan 
foydalanib tanlaydi. Kerakli kalit tanlagach, unga mos andoza ekranga chiqadi 
(ya‘ni ish tartibi o‘rnatiladi), so‘ngra (lozim bo‘lsa) andozadagi axborotlarni 
o‘zgartirib yoki o‘zgartirmagan xolda undan foydalaniladi. 
Ma‘lumotlar bazadan kerakli satrni tez topish uchun jadvaldagi ma‘lumotlar 
berilgan kalit bo‘yicha tartibga keltiradi (alifbo bo‘yicha, qiymatlarning kamayishi 
yoki ortishi bo‘yicha). 
Telefon ma‘lumotnomasidan iborat quyidagi jadval, bosh kalit (telefon 
nomeri) qiyMatning o‘sishi bo‘yicha tartiblangan: 

Download 6,87 Mb.