Muhandislik-geologik izlanishlar

29 
 joydagi bino va inshootlarni rejalash, binolarni tayanch geodezik to‘rga yoki 
mavjud qo‘shni binolarga bog‘lash; 
 bino atrofi bo‘ylab obnoska o‘rnatish, o‘qlarini mahkamlash. 
Zarur geodezik o‘lchashlar nivelirlar, teodolitlar, zenit-asboblar, lazerli 
qurgichlar va elektron taxeometrlar bilan bajariladi. 
Nivelir – nuqtalarning nisbiy balandligini aniqlash, qiymat belgilarni geodezik 
nishonlardan qurilish maydoniga ko‘chiruvchi geodezik asbob bo‘lib, shuningdek u 
qavatma-qavat montaj gorizontini aniqlaydi va qavat rejasidagi asosiy nuqtalarni 
o‘zaro joylashishini baholaydi (2.1-rasm). 
2.1-rasm. Nivelir 
Teodolit – gorizontal va vertikal burchaklarni o‘lchash yoki ularni tabiiy 
holatda mahkamlash uchun xizmat qiladigan optik asbob. Reja o‘qlarini yer sathidan 
binoning qavatlariga ko‘chirish uchun keng foydalaniladi (2.2-rasm). 
2.2-rasm. Teodolit 
Zenit-asbob o‘qlarni faqat qat’iy vertikal bo‘yicha ko‘chirish uchun 
mo‘ljallangan. Ko‘p qavatli binolar va inshootlarni barpo etishda har bir qavatdagi 
tayanch elementlarning holatini aniqlash binoning asosiy o‘qlarining kesishishidan 
topiladi. Zenit-asbob optik nur yordamida asosiy o‘qlarning o‘tishini yangi montaj 
gorizontiga faqat proeksiyalash uchun mo‘ljallangan (2.3-rasm). 

30 
2.3-Rasm. Zenit-asbob 
Qurilishga yangi lazer texnologiyalarining joriy qilinishi tufayli asboblarning 
mutlaqo yangi turi – lazerli tekislik yasovchilar paydo bo‘lib, ular qurilish maydonini 
rejalashdan tortib to pardozlash ishlari sifatini ta’minlashgacha bo‘lgan oraliqda keng 
qo‘llanila boshladi(2.4-rasm). Lazerli nivelirlar rejalashtirish ishlari uchun 
qo‘llanilishi mumkin, samarali ishlash uchun ular aylanuvchi lazer nurini gorizontal 
tekislikda avtomatik o‘rnatuvchi konstruksiya – kompensator bilan ta’minlangan. Nur 
yaxshi ko‘rilmaganda yoki qatta masofalarda ishlaganda nurning vaziyatini ko‘rib 
aniqlash mumkin bo‘lmagan holatlarda ham uni tutib oluvchi maxsus datchiklardan 
foydalaniladi. Datchiklar ikki tomondan suyuq, kristal ekranlar bilan ta’minlangan 
bo‘lib, ular tushgan lazer nurini qayd etadi; ular odatdagi nivelir chiziqlarda 
kronshteyn yordamida mahkamlanadi.
2.4-rasm. Lazerli tekislik yasovchilar 
Sanoatda ishlab chiqariladigan lazerli yasovchilar bir vaqtning o‘zida ham 
nivelir va teodolit vazifasini bajaradi. Vertikal proeksiyalashda lazerli quruvchidan 
lazerli shovun sifatida foydalaniladi, unda ko‘rinadigan nur o‘rnatilayotgan 
konstruksiyalar va tekisliklarning vertikalligini aniq ko‘rsatadi, bunda geodezistning 
asbob yonida turishiga zaruriyati ham qolmaydi. Muhandislik kommunikatsiyalarini 
yotqizishda lazerli yasovchiga zarur qiyalikni berish bilan va shuningdek 
quvuro‘tkazgichlarning sifatli yotqizilishini operatorsiz ta’minlash mumkin. Lazerli 
yasovchilar bilan ishlash juda oson, asboblarning energiya ta’minoti o‘ziga 
o‘rnatilgan akkumulyatorlardan yoki odatdagi elektr batareykalar orqali amalga 
oshiriladi. 
Qurilish amaliyotida borgan sari keng ravishda elektron taxeometrlar (2.5-
rasm) qo‘llanilmoqda – bular o‘zida dalnomer (uzoqni o‘lchagich), burchaklarni 
elektron o‘lchovchi raqamli teodolit va o‘lchash natijalarini esda saqlab qolish uchun 

31 
xotira modulini birlashtiruvchi asboblardir. Ular burchak va chiziqli o‘lchamlarning 
yuqori aniqligini ta’minlaydi, hisob natijalarini ko‘rib yozib olishdan ozod etadi, 
o‘lchash tezligi hisobiga dala ishlarining samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. 
Burchak o‘lchash hisoblari avtomatik tarzda maxsus datchiklar yordamida amalga 
oshiriladi, bu o‘lchashlarning aniqligiga va tezligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 200 m 
gacha bo‘lgan masofani asbob 2...5 mm chegaralaridagi aniqlik bilan o‘lchaydi. 
2.5-rasm. Elektron taxeometrlar 
Taxeometrning ishchi rejimlarini boshqarish va uni sozlash katta hajmdagi 
axborotni aks ettirishga qodir bo‘lgan klaviatura hamda ekran yordamida amalga 
oshiriladi. Ekran tufayli dala o‘lchashlari jarayoni ancha qulay va ravshan bo‘lib 
qoladi, reykalarni va qaytargichlarning o‘rnini almashtirish ishi ancha oddiy. 
Taxeometrlarning ayrim turlari maxsus o‘q-nuqtani ko‘rsatuvchi tizimlarga ega. 
Nuqta yo‘nalishini ko‘rsatuvchi yorug‘lik tizimi nuqtalarni naturaga tezroq chiqarish 
imkonini beradi. 
Yangi turdagi taxeometrlar asbobni kuzatilayotgan nishon yuzasiga bevosita 
yo‘naltirish bilan prizmali qaytargichlardan foydalanmasdan masofalarni o‘lchashga 
qodirdir. Masofalarni o‘lchash aniqligi bu holda ham yetarlicha yuqori, uzoqlik 1000 
m gacha bo‘lganda o‘lchashlar aniqligi taxminan 1...20 sm ni tashkil etadi. 
Asbobning ichki xotirasi 5000 nuqta uchun ma’lumotlar saqlashga qodirdir. 
Qaytargichsiz taxeometrlarda kuchli lazer nurlatgichlardan foydalangan holda 
o‘lchash diapazonini 6000 m gacha orttirish imkoni paydo bo‘ladi. 
Avtofokusli texeometrlar apparatni ob’ektga avtomatik tarzda fokuslaydi, 
buning uchun vizirni belgilangan qaytargichga yo‘naltirib va avtofokuslash 
tugmachasini bosish kifoya. 
Taxeometrlar 10 soatgacha ishlash davriga mo‘ljallangan ta’minot batareyalari 
bilan birga va turli xil geodezik masalalarni tez hamda oddiy tarzda yechishga imkon 
beruvchi bir necha amaliy dasturlar bilan birga yetkazib beriladi. Barcha zamonaviy 
taxeometrlar shaxsiy kompyuterlar bilan ishlashga moslashtirilgan, bu uning xotirasi 
hajmini kengaytiribgina qolmay, balki dala ishlari jarayonida ishlov berish va 
hisoblashlar uchun taxeometr imkoniyatlarini keskin oshirishga hamda mahalliy 
joyga hisobiy nuqtalarni chiqarishni soddalashtirishga imkon beradi. 

32 
Maydonni qurilishga tayyorlash bosqichida tayanch geodezik rejalash asosi 
yaratilishi kerak bo‘lib, uning asosiy vazifasi – binoning bo‘ylama va ko‘ndalang 
o‘qlarini qurilish joyida bir-biriga bog‘lashdan iborat. Bu asos qurilishning barcha 
bosqichlarida va u tugaganidan keyin ham geodezik ta’minotga xizmat qiladi hamda 
zarur belgilarni elementar ravishda rejada ham, vertikal bo‘yicha ham topishga imkon 
beradi. Rejalash uchun dastlabki material sifatida qurilish bosh rejasi, inshootning 
ishchi chizmalari va rejalash chizmalari xizmat qiladi. Yer inshootlarining geodezik 
rejalanishi qurilish bosh rejasi masshtabida tuzilgan qurilish maydoni geodezik rejasi 
bo‘yicha amalga oshiriladi. Rejada Davlat triangulyasion to‘riga, shuningdek mavjud 
binolar va inshootlarga bog‘lanish berilgan. Geodezik rejaga muvofiq inshootning 
joyidagi holati, uning gorizontal va balandlik holatlariga nisbatan bog‘lanishi 
aniqlanadi. 
Qurilish ob’ektlarining rejadagi holatini aniqlash uchun geodezik rejalash asosi 
aksariyat holda quyidagi ko‘rinishda yaratiladi:
 qurilish to‘ri – joyda asosiy bino va inshootlarning hamda ular gabaritlari 
(o‘lchamlari)ning joylashishini aniqlovchi bo‘ylama va ko‘ndalang o‘qlar (2.6-rasm). 
Qurilish to‘ri yirik korxonani bir qator mustaqil ob’ektlar bilan birga yoki turar-joy 
mikrorayonini barcha barpo etiladigan binolar (shu jumladan, maktab, bolalar 
bog‘chasi, magazinlar, markaziy issiqlik punkti va h.k.lar) bilan birga qurishdagi 
katta qurilish maydonlarini rejalashda qo‘llanilishi mumkin. 
 Qizil chiziqlar (yoki qurilishni tartibga soluvchi boshqa chiziqlar) − joyda 
binoning holatini va gabaritlarini aniqlovchi bo‘ylama hamda ko‘ndalang o‘qlar; 
mazkur rejalash asosi shahar va qishloqlarda qaror topgan qurilib tugatilgan 
qurilishlar ichidagi ayrim binolarni qurish uchun qo‘llanilishi mumkin. 
2.6-rasm. Qurilish to‘ri: 
a – to‘r punktlarining joylashgan o‘rni; b – qurilish to‘rini joyga chiqarish; 1 – to‘r 
asosiy figuralarining uchi; 2 – to‘r qo‘shimcha figuralarining uchlari; 3 – binoning 
asosiy o‘qlari. 

33 
Qurilish to‘ri kvadratlar va to‘g‘ri to‘rtburchaklar ko‘rinishida bajarilib, u 
asosiy va qo‘shimcha to‘rlarga bo‘linadi. To‘r asosiy figuralari tomonlarining 
uzunligi 100...200 m, qo‘shimcha figuralarniki – 20...40 m. Geodezik suratga olishda 
(tasvirda) va joyda qurilish to‘rini rasmiylashtirishda quyidagi shartlar ta’minlanishi 
kerak: 
 asosiy bino va inshootlar to‘rdagi figuralar ichida bo‘lishi kerak; 
 to‘rning chiziqlari barpo etilayotgan binolarning asosiy o‘qlariga parallel 
ravishda va iloji boricha ularga yaqin o‘tishi kerak;
 bevosita chiziqli o‘lchashlarga halaqit beruvchi to‘siqlar bartaraf etilishi 
kerak. 
Mahalliy joyda qurilish to‘rini rejalash dastlabki yo‘nalishini natura (tabiiy 
sharoit)ga chiqarishdan boshlanadi, buning uchun qurilish maydoni chegarasidagi 
(yoki uning yaqinidagi) mavjud bo‘lgan geodezik to‘rdan foydalaniladi. Bu Davlat 
geodezik to‘riga gorizontal tekislikda (qutb koordinatalari) va balandlik tekisligida 
(vertikal belgilarni qurilish maydoniga ko‘chirish uchun) bog‘lanish amalga 
oshiriladi. Keyin dastlabki yo‘nalishlarda butun maydonda qurilish to‘ri rejalanadi va 
uni kesishish joylarida nishonlar bilan (doimiy va vaqtincha) mahkamlanadi. 
Qurilish maydonining o‘lchamlariga bog‘liq holda unda quvur, rels, boshqa 
metall elementlarning bo‘laklarini (2.7-rasm) gruntga betonlab bajariladigan doimiy 
nishonlar bo‘lishi mumkin. Nishonning asosi (past qismi yoki tayanchi) gruntning 
muzlash chegarasidan kamida 1 m pastda joylashishi kerak. Davlat triangulyasion 
to‘rining balandlik qiymati belgisi qo‘yilgan nishoni, qurilayotgan binolarni bog‘lash 
uchun har bir yirik qurilish maydoni uchun zarurdir. Qurilish to‘rida doimiy 
nishonlarlardan tashqari qurilish reperlari yoki to‘r o‘qlarining kesishgan joylarida 
vaqtincha nishonlar ham qo‘llaniladi. Bu nishonlarning vazifasi – joyga qurilish 
to‘rini ko‘chirish, bunda har bir reperning yuqori sathi tekislanadigan joyning mazkur 
nuqtasi uchun rejalashtirilgan sathda bo‘lishi kerak. 
2.7-rasm. Doimiy geodezik belgilar: 
a – betonlangan quvurlar bo‘lagidan; b – betonlangan kallakli po‘lat shtirdan; v – rels 
bo‘laklaridan; 1 – reja nuqtasi; 2 – xochsimon ankerli po‘lat quvur; 3 – beton kallak; 
4 – po‘lat quvur; 5 – muzlash chegarasi. 

34 
Qurilish to‘rini ko‘chirgandek qurilishning qizil chiziqlari ham qurilish mahalliy 
joyiga ko‘chiriladi. Bunda ko‘pchilik hollarda rejalashning doimiy nishonlari talab 
etilmaydi chunki mavjud bo‘lgan ya’ni avval qurilgan binolarga bog‘lanishlar 
yetarlidir (2.8-rasm). 
2.8-rasm. Binoning asosiy o‘qlarini qurilish mahalliy joyiga ko‘chirish usullari: 

Download 3.18 Mb.