Psixologik-pedagogik
adabiyotlarda
matematik
tasavvurlarni
rivojlantirish masalalari.
Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarda va boshlang‘ich
maktab yoshida elementar matematik tasavvurlarini taraqqiy ettirish muammolari
ustida ilmiy ishlar olib borgan pedagoglardan Y.I. Tixeyeva bolalarni aqliy
tomondan tarbiyalashda boshlang‘ich matematik tushunchalarga katta ahamiyat
beradi.
26
Y.I. Tixeyeva: “Bola bilimni hayotdan olishi kerak, hayotning o‘zi har
qadamda bolaning oldiga amaliy vazifalarni qo‘yadi, ya’ni o‘lchash, sanash,
ayirishlar. Har bir normal bola kattalarning yordamisiz 10 gacha sanashni bilib
oladi”, deydi. U, ayniqsa, birinchi o‘nlik sonlarni bilib olishga katta ahamiyat
beradi. U bolani sanashga o‘rgatishda majbur qilmaslik kerak, faqat unga
ko‘rgazmali, didaktik material berish kerak, deydi. Maxsus material bilan
birgalikda tabiiy materiallar, tashlandiq materiallar berish kerak, deydi. Y.I.
Tixeeva birinchi bo‘lib matematik tasavvurlarga o‘rgatish dastursini tuzishga
urinib ko‘radi. Son-sanoqqa o‘rgatishda o‘n ichida sanash, bir va ko‘p
tushunchasidan boshlab raqamlar bilan tanishtirish, soat bilan tanishtirish,
masalalar yechish, kasrlar bilan tanishtirish, kattalik va shakllar bilan tanishtirishni
ko‘zda tutadi. Tixeeva sanamasdan sonlarni bir ko‘rishda bilib olish metodini
tavsiya etadi, ya’ni monografik metod asosida. 1915-yilda Y.I. Tixeyeva
“Bog‘chada son-canoq” kitobini yozadi. Uning qarashlari bir-biriga ziddir.
Nazariyada bolalarning taraqqiyotiga aralashmaslik kerak desa, amalda esa
tarbiyachining o‘yin va mashqlarida rahbarlik rollarini qo‘llab-quvvatlaydi. Son
haqidagi tushuncha tug‘ma deb, bolalarni maxsus ta’limiy faoliyatlarda sanashga
o‘rgatishga yo‘l qo‘ymaslik kerak, deydi. Shuning uchun son-sanoq metodikasini
ishlab chiqmaydi, balki son-sanoqqa o‘rgatish dastursini belgilab chiqadi. Tixeeva
didaktik va hayotiy materiallarning rolini ko‘rsatdi, uni o‘rgatishda ketma-ketlik,
sistemalilik, takroriylik tamoyiliga amal qilishni ko‘rsatdi. Y.I.Tixeyevaning
kamchiligi u o‘rgatishda asosiy metod faqat didaktik o‘yin metodi deb hisoblaydi.
Lekin Y.I. Tixeevaning didaktik o‘yinlari va didaktik materiallaridan foydalanish
mumkin.
F.N.Blixer ko‘p yillar bolalarda matematik tasavvurlarini o‘stirish masalalari
ustida ishladi. U quyidagi kitoblarni yozdi: «Bolalar bog‘chasi va nulevoy guruhda
matematika», «Didaktik o‘yinlar», «Birinchi sinfda qiziqarli o‘yinlar va
mashqlar», 1932, 1934, 1938, 1945, 1958-yillardagi tarbiya dasturlarining
matematikaga o‘rgatish bo‘limini ishlab chiqdi.
27
F.N.Blixer bolalarni sanashga o‘rgatish kerak emas, sharoit yaratish kerak
deydi. U maxsus mashg‘ulotlarni inkor etadi. Faqat tayyorlov guruhlardagina
mashg‘ulot o‘tkazish kerak, deydi. U ko‘proq yakama-yakka, yo‘l-yo‘lakay
o‘rgatishni ma’qullaydi. Bu bilan u Tixeeva va Shlegerlarning fikrini quvvatlaydi.
Blixer didaktik o‘yinlarga katta ahamiyat beradi. U juda qiziqarli didaktik
o‘yinlarni ishlab chiqqan bo‘lib, didaktik o‘yin bu o‘rgatishning eng asosiy metodi
ekanligini ta’kidlaydi. “Didaktik o‘yinlar” kitobida tarbiyachilarning ish
tajribalaridan foydalanadi, lekin ilmiy asoslanmaydi. Chunki, biz bilamizki,
bolalarni faqat maxsus mashg‘ulotlardagina o‘rgatish mumkin.
Didaktik o‘yin esa asosiy metodlardan faqat bittasidir. Lekin u birdan bir
metod bo‘la olmaydi. U boshqa metodlar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Shunday
qilib, F.N. Blixer 30-40-yillar ichida bog‘cha ishiga katta hissa qo‘shdi. Lekin
hayot bir joyda turmaydi, oxirgi 50-60-yillar davomidagi ilmiy ishlarning natijalari
bolalar bog‘chasida elementar matematika tasavvurlarini ishini ilmiy asosda olib
borish imkonini berdi. Hozirgi vaqtda Blixerning didaktik o‘yinlaridan qisman
foydalanish mumkin.
A.M. Leushina o‘zining butun hayotiy faoliyati davomida maktabgacha
tarbiya yoshidagi bolalarga sanoqni o‘rgatish masalalari bo‘yicha ish olib bordi,
Leushinaning pedagogik ishlari: Bolalarni bog‘chada sanashga o‘rgatishga
tayyorlash temasi 1959-1961-yillardan boshlab bosilib chiqdi. «Bolalar
bog‘chasida sanoq mashg‘uloti» 1963-yilda bosilib chiqdi. Juda ko‘p maqolalari
«Дошкольная воспитания» jurnalida e’lon qilingan. Pedagogika institutlari uchun
«Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning elementar matematik tasavvurlarini
shakllantirish» kitobi bosilib chiqdi. Leushina tomonidan 1962-63-yillardagi dastur
ham ishlab chiqarilgan. Leushina bolalarning elementar matematik tasavvurlarini
o‘stirish bo‘limining muallifi hisoblanadi. Leushina o‘zining keyingi 20-30 yillik
faoliyatida bolalarni sanoqqa o‘rgatish masalalari bo‘yicha ish olib bordi. U
bolalarning matematik tasavvurlarni o‘stirish bo‘yicha ish olib borayotgan
pedagoglar va shu kafedra olimlariga rahbarlik qildi.
28
A.M. Leushinaning tadqiqotlari, eksperimental ishlari shu mavzudagi
psixologlarning izlanishlarida, bolalarni yaxshi tarbiyalash bo’yicha ilmiy
tekshirishlarda, bolalarni maktabga tayyorlashda yordam beradi.
Bundan 30-40 yil oldin psixolog va pedagoglarimiz elementar
matematikaning vaqt, tevarak-atrof, shakl bo‘limlari ustida ishlash imkoniyatiga
ega bo‘ldilar. Bu, albatta, juda ham kech edi. 1969-70-yillardagi dasturga birinchi
bo‘lib matematik tasavvurlarning boshqa bo‘limlari, ya’ni vaqt, tevarak atrof,
kattalik, shakl bo‘limlari kiritildi. A.M.Leushina sanoq bo‘limi bo‘yicha ikkinchi
kichik guruhdan boshlab haftada 1 marta maktabga tayyorlov guruhda, haftasiga 2
marta maxsus mashg‘ulotlar o‘tkazishni taklif qildi. Uning taklifiga binoan bunday
mashg‘ulotlar 1970-yildan boshlab o‘tila boshladi. Uning xizmatlari evaziga
pedagogika institutlari va pedagogika bilim yurtlarida matematika kurslari
uzaytirilgan. U oxirgi 20-30 yillar davomida bolalarni sanoqqa o‘rgatish masalasi
bo‘yicha ish olib borgani uchun matematika tasavvurlarining boshqa masalalari
bo‘yicha ish olib borolmaydi. Lekin shunga qaramay, 1968-yilda bolalar bog‘chasi
tarbiya dastursining sanoq bo‘limi u tomonidan ishlab chiqildi.
A.M.Leushinaning 1963-yilda chiqqan «Bolalar bog‘chasida sanoq bo‘yicha
mashg‘ulotlar» asari bolalar bog‘chasining o‘zida o‘tkazilgan ilmiy tadqiqot ishlari
qo‘lyozma bo‘yicha yozilgan. Olimlar va psixologlar elementar matematika
bo‘yicha bir qancha ishlar olib bormoqdalar. A.M.Leushina bolalarni son-sanoqqa
o‘rgatishni ilmiy metodga asoslab yangidan tuzdi. Bosqichma-bosqich o‘rgatish,
ko‘pliklar bilan tanishtirish, sonlar bilan tanishtirish, miqdor son, tartib son,
sonlarni birliklardan iborat tarkibiy miqdori bilan tanishtirish, 5 ni 2 kichik songa
ajratih, kichik sondan 5 sonini hosil qilishga o‘rgatish, sonlar o‘rtasidagi
munosabatlarni tushunish arifmetik masalalar yechish, ikki to‘plamni taqqoslash,
ular o‘rtasidagi tenglik va notenglikni aniqlashga o‘rgatish masalalariga ham
e’tibor qaratdi.
A.M.Leushinaning hizmatlari yana shundaki, u analizator yordamida
sanashga o‘rgatishning xilma-xil mashqlarini ishlab chiqdi.
29
50-90 yillarda O‘zbekistondagi bolalar bog‘chalari elementar matematik
tasavvurlarni shakllantirish metodikasi asoslari rivojlanishi bo‘yicha ko‘pgina
pedagoglar ish olib bordilar. Jumladan, H.U. Bikbayeva 1973-yildan boshlab,
rossiyalik pedagoglar, A.M. Leushina, A.A. Stolyar, L. S Metlinalarning ishlarini
ko‘rib chiqib, ularning hammasi bizning O‘zbekiston bolalar bog‘chalariga to‘g‘ri
kelmasligini isbotladi va yangi dastur yaratdi.
Metodistlar X.I. Qosimova, Z.I Ibrohimovalar bilan birgalikda 1995-yili
«Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni, shakllantirish»
mavzusida O‘rta va Oliy pedagogika bilim yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma
tayyorlandi.
N.U. Bikbayeva X.I. Qosimovalar tomonidan respublikadagi pedagogika
oliy o‘quv yurtlari uchun «Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar
matematik tasavvurlarni shakllantirish asoslari va metodikasi» kursi bo‘yicha
dastur tayyorlandi.
Bolalar bog‘chalarining turli yosh guruhlari uchun qo‘llanma tayyorlangan.
|
