Nazorat savollari:
1.«To‘plam» nima?
2.Universal, chekli va cheksiz to‘plamlarni izohlang.
3.Ikki to‘plam uchun o‘zaro bir qiymatli moslik tushunchasini izohlang.
Topshiriq:
«To‘plam», «son», «raqam» tushunchalarining mazmunini
“Qanday” texnologiyasi asosida yoriting va taqdimot tayyorlang.
Adabiyotlar:
1.Hasanboyeva.O.U. va boshqalar. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. –T.:
Ilm ziyo, 2006.
2. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Қосимова Х.И. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. – Т.:
Ўқитувчи, 1995 й.
3. Jumayev M. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni
shakllantirish metodikasi va nazariyasi. – T., 2007.
4. Михайлова А., Носова Э. Д., Столяр А. А., Полякова М. Н.,
Вербенец А. М.Теории и технологии математического развития детей
дошкольного возраста. – Издателство «Детсво-пресс». Санкт-петербург,
2008.
SHARQ MATEMATIK OLIMLARI ASARLARIDA
ARIFMETIKANING RIVOJLANISHI HAQIDA
Tayanch so‘z va iboralar:
Muhammad ibn Muso-al Xorazmiy, Jamshid
G‘iyosiddin al-Koshiy, Ulug‘bek, arifmetika, ketma-ketlik, sistemalilik, takroriylik
tamoyili, ko‘pliklar bilan tanishtirish, sonlar bilan tanishtirish, sanoqqa o‘rgatish.
Muhammad ibn Muso-al Xorazmiy, Jamshid G‘iyosiddin al-Koshiy,
Ulug‘bek asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida dastlabki ma’lumotlar.
Markaziy Osiyo tarixida siyosiy aql-idrok bilan ma’naviy jasoratni, diniy
dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o‘zida mujassam etgan buyuk arboblar
ko‘p bo‘lgan. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddin
21
Tusiy, Jamshid G‘iyosiddin al-Koshiy, Ulug‘bek va boshqa ko‘plab buyuk
ajdodlarimiz o‘z asarlarida arifmetikaning rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdilar,
xalqimizning milliy iftixori bo‘lib qoladilar. Ularning nomlari, jahon sivilizatsiyasi
taraqqiyotiga qo‘shgan buyuk hissalari hozirgi kunda butun dunyoga ma’lum. Biz
ularning asarlari bilan tanishib chiqamiz. Muhammad ibn Muso Xorazmiy 783-
yilda Xorazmda, Xiva shahrida tug‘ilgan. Yoshligidan ilm-fanga qiziqqan. Qunt
bilan arab, fors, hind va yunon tillarini o‘rgangan. Donishmand sifatida tanilgan,
IX asr boshlarida o‘z davrining katta ilmiy va madaniy markazi hisoblangan
Bog‘dodga taklif qilingan. Xorazmiy saroyda barakali ijod qilib, Sharqning
astlabki akademiyasi («Bayt ul-Hikmat») «Donolar uyi» da faol ishtirok etdi.
Xorazmiy juda ko‘p asarlar yaratgan bo‘lsa ham, ularning hammasi bizga yetib
kelmagan. Xorazmiyning arifmetika va algebraga oid asarlari matematika tarixida
yangi davrni o‘rta asrlar matematikasi davrini boshlab berdi, hamda
matematikaning keyingi asrlardagi taraqqiyotiga beqiyos hissa qo‘shdi.O‘quvchilar
algebra, algoritm so‘zlarini ko‘p eshitishgan. Algebra matematikaning katta bir
bo‘limi, algoritm esa hozirgi zamon hisob texnikasining, matematikasining asosiy
termini. Algebra, algoritm so‘zlari matematik, astronom va geograf, hozirgi zamon
algebrasining otasi Al-Xorazmiy nomi bilan bog‘liqdir. Uning «Al-jabr val-
muqobala» risolasi keyinchalik Yevropada «algebra» deb ataladigan bo‘ldi. Ayni
shu asar tufayli Al-Xorazmiy nomidan XII asr boshlarida «algoritm» termini paydo
bo‘ldi. Xorazmiyning matematikaga oid shoh asarlari Fapb va Sharq xalqlari
tillariga tarjima qilinib, ko‘p asrlardan buyon qo‘llanma sifatida xizmat qiladi.
Xorazmiyning «Hind hisobi va sonlari haqida», “Al-Jabr”, «Arifmetika», «Marmar
soat haqida», «Yer surati», “Tarix kitobi”, «Yahudiy eralari va bayramlari» haqida
asarlari, ayniqsa, ma’lum va mashhurdir. Uning «Ziji» nomli asari dastlabki
astronomik asar sifatida Sharqdagina emas, Garbda ham
shu fan rivoji uchun katta
xizmat ko‘rsatgan. Muhammad ibn Muso Xorazmiyning ibratli hayoti, ijodi,
yaratgan asarlari, qoldirgan merosi bebaho boylik bo‘lib, hozirgacha ham qimmati
va ahamiyatini yo‘qotmagan. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek 1394-yilda Eronda
Sultoniyada tug‘ilgan. Ulug‘bek – buyuk o‘zbek olimi va davlat arbobi. U Amir
22
Temurning (1336-1405) nabirasi. Ulug‘bekning otasi Shohrux (1377-1447) ham
davlat arbobi bo‘lgan. Asli nomi Muhammad Tarag‘ay. 1409-yilda Shohrux
otasining davlati o‘rnida ikkita mustaqil davlat tuzdi. Biri – Xuroson, markazi
Hirot, ikkinchisi Movaraunnahr (boshqarishni) markazi – Samarqand. Hirotni
Shohruh o‘zi boshqardi. Movarounnahrni boshqarishni esa Ulug‘bekka topshirdi.
Bobosi Temurning aksi sifatida Ulug‘bek harbiy yurishlarni yoqtirmas edi. U juda
zarur bo‘lsagina, biror xon uning davlati chegarasini buzsa, unga qarshi yurish
qilar edi. Uni ilm-fan, qurilish, shahar va qishloqlarni obodonlashtirish ko‘proq
qiziqtirar edi. U 1447-yil Buxoroda, 1490-yil Samarqandda, 1432-1433-yillari
Gijduvonda madrasa qurdirdi. «Bibixonim» masjidi, «Go‘ri Amir» maqbarasi va
«Shohi Zinda»ni qurilishini nihoyasiga yetkazdi. Taxminan 1425-1428-yillari u
Samarqand yaqinidagi Obi Rahmat tepaligida o‘zining rasadxonasini qurdirdi.
Rasadxonaning binosi 3 qavatli bo‘lib, uning asosiy quroli — seketantning
balandligi 50 metrcha edi. Ulug‘bekning ilm-fanga qiziqishida, birinchidan, bobosi
Temur bilan o‘zga yurtlarga qilgan safarlari, bobosi saroyidagi shoirlar va olimlar
bilan o‘tkaziladigan suhbatlar, otasi Shohruxning noyob kitoblarini sevishi va
yig‘ishi, yunon olimlari Platon, Aristotel, Gipparx, Menelaylarning, shuningdek,
o‘z vatandoshlari: Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sinolarning asarlari bilan yaqindan
tanish bo‘lish, o‘sha zamonda O‘rta Osiyoda matematika, astronomiya va boshqa
fanlardan yetuk asarlar mavjudligi sabab bo‘lgan. Bu shart-sharoitlarning hammasi
Ulug‘bek ilmiy yo‘nalishining shakllanishiga, Samarqandda «Astronomiya
maktabi» ning vujudga kelishga sabab bo‘ldi. Ulug‘bek maktabining muhim ilmiy
ishlaridan biri «Ulug‘bek ziji» yoki «Ziji Ko‘ragoniy» deb ataluvchi astronomik
jadvallardir. “Zij” kirish, ya’ni nazariy qism va Ulug‘bek rasadxonasida
o‘tkazilgan kuzatishlar bo‘yicha tuzilgan jadvallardan iborat. “Zij”da yil hisobi
jadvallari, trigonometrik jadvallar, sayyoralar harakati jadvali va yulduzlar ro‘yxati
bor. Ulug‘bekning trigonometrik jadvallari 10 ta o‘nli xona aniqligida hisoblangan.
Hisoblash vositalari deyarli bo‘lmagan bir davrda bu ishlarni bajarish uchun
anchagina hisobchilar talab qilingan. Ehtimol, hisoblash markazi bo‘lgandir?!
Ulug‘bekning sinus va kosinuslar jadvallari bir minut oraliq bilan tuzilgan. “Zij”da
23
Ulug‘bek bir gradusning sinusini hisoblash uchun alohida risola yozganligi qayd
qilingan. Ammo uning bu asari hozircha topilmagan. “Zij”ning amaliy
astronomiyaga
taalluqli
qismida
ekleptika
ekvatorga
og‘ishi,
osmon
yoritgichlarining koordinatlarini aniqlash, yerdagi ixtiyoriy punktning geografik
uzunligi va kengligini aniqlash, yulduzlar va sayyoralar orasidagi masofalarni
aniqlash kabi masalalar bor.
Ulug‘bekning yulduzlar ro‘yxati 1018 yulduzdan iborat bo‘lib, u yulduz
turkumlari bo‘yicha joylashtirilgan. Ro‘yxatda har bir yulduzning turkumdagi
nomeridan tashqari, uning yulduz turkumidagi o‘rnining qisqacha tavsifi, 1437-
yildagi teng kunlik nuqtasiga nisbatan uzunligi va kengligi berilgan.
Buyuk olimning «Risolayi Ulug‘bek» nomli astronomik va «Tarixi arba’
ulus» nomli tarixiy asari ham o‘rganilmagan. Bu asarlar, umuman, fan tarixida
ham ma’lum va noyobdir.
Reaksion doiralar tazyiqi ostida Ulug‘bekning o‘g‘li – Abdullatif 1949-
yilning kuzida otasini Makkaga safari bahonasida Samarqand yaqinida qatl ettirdi.
Ulug‘bek Samarqandda dafn etilgan.
1449-yili Ulug‘bekning fojiali o‘limidan so‘ng Samarqand olimlari asta-
sekin Yaqin va O‘rta sharq mamlakatlari bo‘ylab tarqalib ketdilar. Ular o‘zlari
borgan yerlarga Samarqand olimlarining yutuqlarini va «Zij»ning nusxalarini ham
yetkazdilar. Xususan, Ali Qushchi 1473-yilda Istanbulga borib, u yerda rasadxona
qurdirdi. Shu tariqa Ulug‘bek «Zij»i Turkiyada tarqaldi va Turkiya orqali Ovrupa
mamlakatlariga ham yetib bordi. Hozirgi kundagi ma’lumotlarga ko‘ra, “Zij”ning
120 ra yaqin forsiy nusxasi va 15 dan ortiq arabiy nusxasi mavjud.
O‘rta Osiyolik atoqli matematik va astronomlardan biri Jamshid Ibn Mas’ud
Ibn Mahmud G‘iyosiddin al Koshiydir. U taxminan 1430-yilda Samarqandda vafot
etgan. Uni “Koshoniy” ham deb atashadi, chunki u Eronning Koshon shahrida
tug‘ilgan. Koshoniyning tarjimayi holi haqida deyarli ma’lumotlar yo‘q. Ba’zi
matematika tarixchilarining yozishiga qaraganda, u boshlang‘ich ma’lumotni o‘z
ona shahri Koshonda olgan. XV asrda Koshon ancha rivojlangan shahar bo‘lgan. U
o‘zining olimlari, ayniqsa, qo‘li gul ustalari bilan birga sharqda dong taratgan.
24
O‘rta asr olimlari singari Koshiy ham fanning juda ko‘p sohalari bilan
shug‘ullangan. U qiziqqan fanlar qatorida meditsina ham bo‘lgan. Koshiyni
Ulug‘bek o‘zining astronomiya maktabida ishlashga taklif qilgan. Astronomiya
maktabi uchun ilmiy kadrlar zarur edi. Koshiy Ulug‘bek madrasasida astronomiya
va matematikadan dars berdi. Bir vaqtning o‘zida u Ulug‘bek maktabida olib
borayotgan ilmiy ishlarda ham ishtirok etdi. U ilmiy ishlarning yakuni sifatida
“Hisob kaliti”, “Aylana haqida risola”, “Vatar va sinus haqida risola” nomli va
boshqa ko‘plab asarlarni yaratdi. Koshiyning matematika sohasida qilgan
kashfiyotlari juda katta. Uning zamonida hisoblash ehtiyojlari uchun 60 li sanoq
sistemasidan foydalanilar edi. U birinchi bo‘lib o‘nli kasrlarni kashf qildi va ular
ustida amallar bajarishning qoidalarini ko‘rsatib berdi.
Koshiyning ikkinchi kashfiyoti sonlardan p-darajali ildiz chiqarish amali edi.
Koshiy Umar Xayyom asarlari orqali formulani ixtiyoriy natural darajalar uchun
bilgan va undan ixtiyoriy sondan natural darajali ildiz chiqarishda foydalngan. Bu
usul Koshiygacha bo‘lmaganmi, degan savolga matematika tarixchisi P.Lukey bu
usul kub ildiz chiqarish uchun Ahmad al-Nasafiyda uchrashini aytadi. Lukey
Nasafiy bilan Koshiy orasidagi davrda bu usul bilan Umar Xayyom shug‘ullangan
bo‘lishi kerak deb taxmin qiladi. Lekin bu usulning istalgan natural p-lar uchun
umumlashtirishi, shubhasiz, Koshiyga taaluqli.
Koshiyning “Aylana haqida risola” asari aylana uzunligining o‘z diametriga
nisbatan, ya’ni P sonini hisoblashga bag‘ishlangan. P-ning aniq qiymatini
hisoblash bilan olimlar juda qadim zamonlardan boshlab shug‘ullanishgan.
Koshiy P-ping qiymatini hisoblashda Arximedning usuli aylanaga ikki
muntazam ko‘pburchak chizishdan foydalanadi.
Koshiyning uchinchi asari – “Vatar va sinus haqida risola” hozircha
topilmagan. Lekin “Hisob kaliti” asarida eslatilishicha, Koshiyning bu asari ham
matematikaning muhim muammolaridan bo‘lishi – berilgan yoy va vatarga ko‘ra
uning uchdan birining vatarini anglashga, hozirgi belgilashlarda esa sin3
0
bo‘yicha
sin1
0
ni topishga bag‘ishlangan. Trigonometriyaning bu usuli matematikadagi juda
ko‘p masalalar bilan bogliq.
25
Birinchidan, u X
3
+g=rX ko‘rinishidagi kub tenglamaning ildizlarini
integratsion usulda hisoblash, ikkinchidan, qadimgi klassik masala – burchak
triseksiyasi bilan bog‘liq.
Yuqorida eslatganimizdek Koshiy Ulug‘bekning astronomiya maktabida
olib borilgan matematik hisoblash ishlarida faol qatnashgan, o‘zi ham
astronomiyaga oid bir nechta asarlar yozgan. Ammo uning asarlari bizgacha yetib
kelmagan.
Xulosa qilib aytganimizda, Al Xorazmiy, Ulug‘bek, Farobiy boshqa bir
qancha allomalarimiz qatorida Koshiy ham o‘zining bir qator matematikaga oid
asarlarini yozdi va bu fan taraqqiyotiga o‘ziga xos hissa qo‘shdi.
Shuni ham aytish kerakki, musulmon mamlakatida va umuman, islom
madaniyatida aniq fanlar, ayniqsa, astronomiya va matematika nihoyatda muhim
o‘rin tutgan, chunki musulmon qayerda bo‘lishidan qat`iy nazar, erta tongdan
oqshomga qadar uning uchun besh vaqt namoz farzdir. Namoz vaqtlari esa har bir
geografik kenglikda ham quyoshning yerdan balandligiga qarab belgilanadi.
Bundan tashqari, islomda qabul qilingan hijriy yil hisobi 354 kunni tashkil qiluvchi
12 qamariy oydan iborat bo‘lib, hilolni masjid minorasidan yoki rasadxona
tepasidan ko‘z bilan ko‘rib aniqlangan. Shuning uchun musulmon kishining hayoti
astronomiya, matematika, jo‘g‘rofiya, hunarmandlik va me’morchilikka aloqador
bo‘lgan.
Hayotimizda chuqur o‘zgarishlar yuz bermoqda. Xalqimizning asriy orzusi
mustaqillikka tinch, parlament yo‘li bilan erishdik. Istiqlol tufayli o‘zbek xalqi
o‘zining haqiqiy tarixini, jahon tan olgan madaniy va ma’rifiy boyliklarini, urf-
odat va an`analarini tiklash imkoniyatiga ega bo‘ldi.
| 