214
Naqsh chetlari taxrir-texnik usuli
bilan yoki bir-biri bi-
lan zich o‘ralgan zar iplar tasmalari yoki qobuli (bir-biri bilan
aylana solqilar bilan birlashgan iplar) yordamida ishlov beril-
gan. Kashtadan xoli qolgan fon maydonlari turli zarli spiral,
gajaklar bilan to‘ldirilgan. Zardo‘zi naqshlarda asosan isli miy
naqshlar qo‘llanilgan, keyinchalik aylana va romblar shaklidagi
girih naqshlar qo‘llanila boshlandi.
Islimiy naqsh kompozitsi-
yalarida biz uslubiylashtirilgan o‘simlik va mevalardan, masa-
lan: bodom, anor, lola, tuvakli gullarni ko‘rishimiz mumkin.
Zardo‘zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar unchalik ko‘p
bo‘lmasada, ular o‘ziga xos tuzilishga ega. Zardo‘zlikda asosiy
ishlatiladigan asbob korcho‘b (forscha so‘zdan olingan bo‘lib
«kor» – ish, «cho‘b» – taxta) bo‘lib u ikki qismdan iborat: cham-
barak va xorak (4.17-rasm).
Chambarak uzunligi 320 sm gacha bo‘lgan, ikkita teng yonli
yog‘och dasta va ularning maxsus qismida harakatlantiruvchi silliq
taxta, ya’ni shamshirakdan iborat. Xoraklar esa yog‘och poyalar
bo‘lib, ishlagan vaqtda chambarak ular ustiga qo‘yilgan. Chunki,
qadimda zardo‘zlar ko‘rpacha ustida o‘tirib, ish tikishgan. Xorak-
larning
uzunligi shamshirak uzunligiga, balandligi esa odam ta-
nasining beligacha bo‘lishi lozim. Zardo‘zlikda korcho‘bdan so‘ng
turadigan asboblardan biri – patila hisoblanadi (4.17-rasm). Pati-
la –chorrax (to‘rt qirrali) va nafis qilib tarashlangan, ichi qavilib,
qo‘rg‘oshin quyib vazminlashgan, uzunligi 18–20 sm li od-
diy yog‘och tayoqchadir. Patila zar iplarni
zich va bir tekis qilib
o‘rashni ta’milaydi, bu bilan tikilayotgan zardo‘zining bir te kis
chiqishiga erishiladi. Zardo‘zlik naqshlari faqat qo‘lda tikilgani
uchun angishvona (forscha so‘zdan «angusht» – barmoq, «vona»
– saqlovchi) ham juda zarurdir. Shuningdek, tikish uchun 2-son-
li, bezatish ishlari uchun 1-sonli ignalar ishlatiladi. Zardo‘zlikda
to‘rt turdagi qaychilar ishlatiladi, barcha qaychilar ma’lum bir
vazifani bajaradi: 1 – naqshlarni qirqish uchun o‘rdakburun qay-
chi, 2 – naqshlarni qirqish uchun tuyabo‘yin qaychi, 3 –
pardoz-
lash uchun qaychi, 4 – bichish uchun qaychi.
Zardo‘zlik naqlarini tikish uchun asosan baxmal, duxoba,
ip duxoba, vellur, velvet (chiyduxoba), zamsh, atlas, shoyi, adras,
sarja, chit, satin, parcha, kristalon kabi gazlamalar qo‘llaniladi.
Hunarmand zardo‘zlik sirlarini o‘rganish uchun qadimdan
uch turdagi hunarni bilishi lozim bo‘lgan, bular: birinchisi –
215
rasm so lish va naqsh chizish, ikkinchisi –
naqshlarni tushirish
va qirqish, uchinchisi – qirqilgan naqshlarni zar iplar bilan tikish
va bezatish. Zardo‘zlikda uchraydigan naqshlarni o‘zbek ama-
liy san’atining devoriy naqsh, gul bosma, zargarlik,
kulolchilik,
yog‘och o‘ymakorligi, kashtado‘zlik va boshqa ko‘plab turlari-
da uchratishimiz mumkin. Naqshlar qaysi amaliy san’at turi-
da aks ettirilgan bo‘lmasin, ularni to‘rt guruhga ajratib o‘rgansa
bo‘ladi: 1. Islimiy (o‘simliksimon) – egri chiziqli o‘simlik ele-
mentlaridan iborat. 2. Girih (geometrik) naqshlar – to‘g‘ri chi-
ziqli elementlardan tashkil topgan. 3. Murakkab gulli naqshlar
– islimiy va girih elementlarining chatishmalaridan iborat. 4.
Ramziy naqshlar (hayvonot va odamzod olamidagi shakllarni
qayta ishlab stilizatsiya qilingan naqshlar).
Xalq amaliy bezak san’atining qaysi turi bo‘lmasin, uning
zaminida turli naqsh elementlaridan
tuzilgan kompozitsiya yo-
tadi. Mustaqil naqsh kompozitsiyalarini tuzish uchun avvalo
ularda ishlatiladigan naqsh elementlari va ularni hosil qilish
yo‘llarini bilish zarur bo‘ladi. Inson xotirasida qanchalik ko‘p
naqsh elementlari mavjud bo‘lsa, shunchalik rang-barang kom-
pozitsiyalarni tuzishga imkoniyat mavjud bo‘ladi.
Quyida keltirilgan kurtak, madohil, marg‘o‘la, bofta,
tanob kabi islimiy naqsh elementlaridan
foydalangan holda
o‘z fantaziya sini qo‘llab turib, zardo‘zlik texnologiyasi uchun
bir qancha beji
rim naqsh kompozitsiyalarini tuzsa bo‘ladi
(4.18-rasm).
