21
D. jismoniy shaxslar
8. Sug‘urtaning qanday funksiyalari mavjud?
A. xavf-xatar, ogohlantirish, investitsiya, omonat, axborot
B. taqsimlash, qayta taqsimlash, nazorat
C. ogohlantirish, omonat, taqsimlash, nazorat
D. investitsiya, kreditlash, jamg‘arish
2-BOB. SUG‘URTANING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
O’quv maqsadi: sug‘urta munosabatlarining paydo bo‘lishidagi shart-
sharoitlar, jahon iqtisodiyotida dastlabki sug‘urta tashkilotlarining vujudga
kelishi, jahon bozorining rivojlanish bosqichlari bo’yicha nazariy bilimlarni
shakllantirish va amaliy jihatlarini o’rgatishdan iborat.
Tayanch iboralar: jamiyat,
munosabatlari, sug‘urta shakllari, dengiz
kreditlari, sug’urta tashkilotlari.
2.1. Ilk sug’urta jamiyatlari va sug‘urta munosabatlarining paydo
bo‘lishidagi shart-sharoitlari.
Sug'urta tarixi zamonaviy sug'urta biznesining xavf-xatarlardan, ayniqsa, yuk,
mol-mulk, o'lim, avtohalokat va tibbiy davolanishdan iborat rivojlanishidan dalolat
beradi.
Pul iqtisodiyotida xavfni taqsimlash yoki tarqatishning
birinchi usullari
miloddan avvalgi 3-va 2-ming yilliklarda Xitoy va Bobil savdogarlari tomonidan
qo'llanilgan
15
. Xitoylik savdogarlar savdo yuklarini daryo bo'ylab tashiganda bu
yullarni bir necha kemalarda taqsimlab tashishgan. Shunda yuklarga yetadigan
zarar miqdori minimal bo’lgan, chunki bu kemadagi
har qanday yuklarning
yo'qotilishi zararini kamaytiradi.
Bobilliklar mashhur miloddan avvalgi 1750 yillarda yozilgan Hammurapi
qonunlarida qayd etilgan tizimni ishlab chiqqanlar. Bu tizim O'rta yer dengizidagi
15
Shennayev X.M. va boshq. Sug'urta ishi. O'quv qo’llanma. T.: “Iqtisod-Moliya”, 2014.
22
savdogarlar tomonidan qo'llanilgan. Agar savdogar o’z savdo ishlarini tashkil
etishda, yukini to'ldirish, ko’paytirish uchun qarz olgan bo'lsa, qarz beruvchining
qarzini qoplash kafolati evaziga dengizda yo'qotish yoki yo'qotish sharti bilan
qarzni bekor qilish evaziga qarz beruvchiga qo'shimcha pul (foiz) to'laydi.
Angliya 18-asrning o'rtalarida Tijoratchilar va kema egalari o'zlarining
mulklarini katta miqdorda sug'urtalashgan.
Sug'urtaning dastlabki shakllari odamlar o'z qishloqlarida, ular ko’p
yig'ilishadigan joylarda amalga oshirganlar. Biroq vaqt o'tishi
bilan ular yaqin
atrofdagi qishloqlarda sotishdi. Biz insoniyat jamiyatlardagi ikki xil iqtisodni
bilamiz: tabiiy va monetar bo'lmagan iqtisod (almashinuv va savdo-sotiqni
markazlashtirilmagan yoki standartlashtirilmagan moliyaviy vositalar to'plamidan
foydalangan holda) va pul iqtisodlari (bozorlar, valyuta, moliyaviy vositalar va
boshqalar bilan). Birinchi holatda sug'urta qilish o'zaro
yordam shartnomalarini
oladi. Agar bir oilaning uyi vayron bo'lsa, qo'shnilar uni qayta tiklashga yordam
berishadi.
Dengiz kreditlari o'rta asrlarda an'anaviy dengizni sug'urtalashdan oldingi
davrda keng tarqalgan edi, unda investor sayohat qilgan savdogarga pul bergan, va
savdogar kema qaytib ketgan taqdirda qaytarib berishga majburiyatini olganishgan.
Shu bilan bir vaqtda kredit va dengiz sug'urtalari ta'minlandi. Dengiz kreditlari
uchun foiz stavkasi yuqori xavflarni qoplash uchun yuqori bo'lgan.
Dengiz
kreditlarini sotib olgan tijoratchilar, qarzdorlarga qarzni taqsimlashdan ko'ra,
dengiz xavfi javobgarliklari uchun yuqori foizli to'lovlarni to'lashlari kerak edi.
Kapitalistik shartnomalar bo'yicha kapitalistlar tadbirkorga korxona sheriklari
sifatida savdoni amalga oshirish uchun mablag' ajratdilar, foyda olish bilan birga,
ham dengiz, ham tijorat xavfi kapitalistikka tegishli. O'n to'rtinchi asrda italiyalik
savdogarlar kambiy shartnomalarini taklif qildilar,
bu erda qarz oluvchilar
kreditorlar (savdogar bankirlar) dan valyutalarni sotib olishlari kerak edi.
Xarajatlar naqadar katta bo'lmasin, ular hech qanday dengiz xavfini qoplamadilar.
Hozirgi dengiz sug'urtalari, ya'ni sug'urtalanuvchi yoki qarzdor yerlarda qolgan
23
sug'urta kreditlarini ixtiro qilgan dengiz sug'urtasi xavfidan himoyalanish uchun
sug'urta qilingan tovarlarni yolg'iz holda jo'natishadi va qarzga berilmaydi
kemaning xavfsiz kelishi, tovarlarning xavfsiz kelishi bilan bog'liq".
