Sug‘urta – bu ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplashga
mo‘ljallangan maqsadli sug‘urta fondlarini uning qatnashchilari o‘rtasida
badallar hisobidan shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan qayta taqsimlash
munosabatlari yig‘indisi.
O‘zbekiston Respublikasining «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunining
3-moddasida sug‘urtaga quyidagicha ta’rif berilgan:
«Sug‘urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to‘laydigan sug‘urta
mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea
(sug‘urta hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga
muvofiq sug‘urta tovonini (sug‘urta pulini) to‘lash yo‘li bilan ularning
manfaatlarini himoya qilish tushuniladi»
Sug‘urta faoliyati bozor munosabatlarining eng muhim unsuriga aylandi.
«Sug‘urta faoliyati deganda sug‘urta bozori professional ishtirokchilarining
sug‘urtani amalga oshirish bilan bog‘liq faoliyati tushuniladi»
14
. «Shu narsa aniqki,
bugungi kunda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar... sug‘urta tizimisiz samarali ishlash,
investitsiya faoliyati bilan shug‘ullanish, kredit olish imkoniyatiga ega emas».
Shu o‘rinda, ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish)da uzluksizlikni
ta’minlash imkoniyatini yaratish maqsadiga yo‘naltirilgan, mulkchilik shakllariga
ko‘ra, maxsus qayta taqsimlash munosabatlari tizimi mavjudligi iqtisodiyot
sub’ektlari ravnaqiga xizmat qilmoqda. Bu jarayonda ularning mulkka egalik
qilish, undan foydalanish hamda daromad olishlari kabi manfaatlari yuzaga
chiqadi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda sug‘urta faoliyatida talab darajasidagi risk
transferi shakllanishi va rivojlanishi hamda uni ilmiy asosda o‘rganish muhim
ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, iqtisodiyot sub’ektlarining
erkinliklari kengayib borayotgan, ular tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (ish
bajarish, xizmat ko‘rsatish)ning yangi turlari o‘zlashtirilishi sug‘urta faoliyatida
risk transferining ilmiy-nazariy asoslarini tadqiq etish va takomillashtirishga
bo‘lgan ehtiyojni orttirmoqda.
14
O‘zbekiston Respublikasining «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni, 3-modda.
17
Sug‘urtaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini to‘liqroq ochib berish uchun
ilmiy adabiyotlarda bu masalaga bo‘lgan yondashuvlarni o‘rganish maqsadga
muvofiqdir. Ularda «sug‘urta-xizmat ko‘rsatish industriyasi» ekanligi qayd etilgan,
shunga asoslanib, keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy atamashunoslikda «xizmatlar
iqtisodiyoti nazariyasi» qaror topayotganligini ta’kidlash mumkin.
Sug‘urta faoliyatida o‘z mohiyati nuqtai nazaridan, aynan «xizmat»
tushunchasi fundamental hisoblanadi. Sug‘urtachi tomonidan taklif etilayotgan
«xizmat» o‘zida dastlab moddiylikni aks ettirmaydi, ya’ni u o‘z mijoziga faqat
«va’dani sotadi». Shu nuqtai nazardan xalqaro savdoda unga «ko‘rinmaydigan
faoliyat»
1
deb ham tasnif beriladi. Sug‘urtalanuvchiga shartnoma tuzilganligini
tasdiqlovchi dalil-hujjat sifatida «polis»
2
beriladi xolos. Sug‘urta shartnomasida
sug‘urtalanuvchiga sug‘urta voqeasiga ko‘ra, ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararining
ekvivalent qiymatidagi pul to‘lovi (ayrim hollarda mol-mulk ko‘rinishida)
ta’minlanishi nazarda tutiladi. Shartnomaning bajarilishi unda qayd etilgan ma’lum
davr oralig‘ida amalga oshiriladi.
Sug‘urtachining sa’y-harakati o‘z mijozlarini sug‘urta polisini sotib olishlari
orqali foydali kelishuvni amalga oshirganliklariga ishontirishga yo‘naltirilgan
bo‘lishi muhimdir.
Mamlakatimizda bosqichma - bosqich bozor munosabatlari shakllanishi va
rivojlanishi, iqtisodiyot sub’ektlarining yuksak darajadagi iqtisodiy mustaqilligi,
erkinligi darajasi ortib borayotgan jarayonda doimo risklar mavjud bo‘lishi
kuzatiladi. Ular manfaatlariga zarar keltirishi mumkin bo‘lgan va doimiy
takrorlanib turadigan risklarni qayta taqsimlash, ya’ni o‘ziga xos bo‘lgan maxsus
xizmat bilan sug‘urta shug‘ullanadi.
«Sug‘urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to‘laydigan sug‘urta
mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug‘urta
hodisasi) yuz berganda, ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta
1
Qarang: Insurance: Principles and Practice. Compiled by David Bland, The Chartered Insurance Institute, Great
Britain, 1993. p.1 b. 4.
2
Qarang: Yefimov S.L. Ensiklopedicheskiy slovar. Ekonomika i straxovaniye. M.: Serix -PEL, 1996. I-X, s. 347.
3
O‘zbekiston Respublikasining «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni, 3-modda.
18
tovonini (sug‘urta pulini) to‘lash yo‘li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish
tushuniladi»
3
.
Ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri – bu mulk egasi va
tovar ishlab chiqaruvchining moddiy farovonligi uchun havotirlanishining asosiy
sababchisidir. Shu asosda moddiy zararni manfaatdor mulk egalari o‘rtasida
birgalikda qoplash g‘oyasi yuzaga keldi.
Ko‘rilgan zararni qoplashning ancha oddiy shakli natural sug‘urta bo‘lgan.
Don, yem-xashak va boshqa bir turdagi oson taqsimlanadigan mahsulotlar
hisobidan alohida talofat ko‘rgan dehqon xo‘jaliklariga moddiy yordam
ko‘rsatilgan. Bunday sug‘urta, albatta, bir qancha chegaralangan bo‘lib,
keyinchalik tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan o‘z o‘rnini pul
shaklidagi sug‘urtaga berdi.
Rivojlangan jamiyat sharoitida sug‘urta mulkchilikning barcha shakllarini,
korxonalar, tashkilotlar, fuqarolar daromadlari va boshqa manfaatlari himoyasining
asosiy vositasiga aylandi.
Bozor
iqtisodiyoti
sharoitida
ishlab
chiqarishning
uzluksizligini
ta’minlashda va aholini ko‘ngilsiz hodisalardan himoya qilishda sug‘urtaning
o‘ziga xos muhim o‘rni bor. Sug‘urta ishlab chiqarishning zarur unsurlaridan biri
sifatida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning muhim iqtisodiy dastaklaridan hisoblanadi.
Sug‘urta bozori mulkchilikning deyarli barcha shakllarini tabiiy ofatlardan
saqlashda, xilma-xil faloqatlar natijasida odamlarga yetkazilgan zararlarni
qoplashda moddiy jihatdan yordam beradi.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar iqtisodiyotga, moliyaga,
pul muomalasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi, iqtisodiy qarashlarda ijobiy fikrlarning
shakllanishiga sabab bo‘ldi. Endilikda har bir xo‘jalik obektining tashkilotchisi o‘z
ixtiyoridagi mol-mulkdan samarali foydalanish uchun fidokorona harakat qilish
bilan cheklanib qolmay, favqulodda va tasodifiy zararlarning natijasida yetkazilishi
mumkin bo‘lgan kamomadlarni tiklash, ularning oldini olish tadbirlarini ko‘rishga
ham intilmoqda. Shuning natijasida bozor iqtisodiyoti sharoitida sug‘urtaga
bo‘lgan talab kuchaya boshladi.
19
Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarishning barcha tarmoqlari bilan bevosita
bog‘langan. Shunday ekan ishlab chiqarishga ta’sir ko‘rsatgan tabiiy ofatlar bozor
iqtisodiyoti yo‘nalishlarini chetlab o‘ta olmaydi. Sug‘urta ko‘p tarmoqli
xo‘jaliklarnig mol-mulkini saqlashda va tiklashda alohida ahamiyat kasb etadi.
Inson va tabiiy ofatlar o‘rtasidagi qarama-karshilik bilan asoslangan ijtimoiy
ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri, birinchi navbatda, tabiiy va bashka
ofatlarning salbiy oqibatlarini oldini olish, bartaraf qilish va lokalizatsiya qilish,
hamda yetkazilgan zararni suzsiz qoplash bo‘yicha insonlar o‘rtasidagi
munosabatlarni yuzaga keltiradi. Bu obektiv munosabatlar insonlarning erishgan
hayot darajasini saqlab kolishga bo‘lgan real va mavjud ehtiyojini aks ettiradi.
Mazkur munosabatlarni alohida xususiyatlar ajratib turadi va ularning yigindisi
ijtimoiy ishlab chiqarishni sug‘urtaviy himoyalash iqtisodiy kategoriyasini tashkil
etadi.
|
