Исҳоқов Ё. Классик адабиѐт поэтикасидан маълумотлар // Ўзбек тили ва адабиѐти, 1970. - №1. – Б.84-90.
48
Султонов И. Бадиий асарнинг тили // Ўзбекистон адабиѐти ва санъати//. 1939. №5; Ғуломов А. Бадиий адабиѐтнинг
тили ҳақида. Адабиѐт ва санъат. 1941.-№1.
49
Маҳмудов Н. Ойбек шеъриятидаги ўхшатишларнинг лингвопоэтикаси//Ўзбек тили ва адабиѐти, 1985. - №6. – Б.34-36.;
Маҳмудов Н. Абдулла Қаҳҳор ҳикояларининг лингвопоэтикасига доир//Ўзбек тили ва адабиѐти, 1987. - №4; Каримов С.
Ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон 1992; Мирзаев И.К. Проблемы лингвопоэтической
интерпретации стихотворного текста: Автореф.дис. …д-ра филол. Наук. – Т.: 1992; Йўлдошев М. Бадиий матннинг
лингвопоэтик тадқиқи: Филол. фанлари доктори...дисс. – Т., 2008. – Б.313.; Йўлдошев М. Чўлпоннинг бадиий тил
51
2.Badiiy tasvir vositalari. Fonetik poetika (FP), leksik poetika
(LekP),
morfologik
poetika(MP),
sintaktik
poetika
(SP)
lingvopoetikaning qismlari sifatida. Badiiy nutqni o‗rganuvchi
lingvistik poetika ham til sistemasi barcha sath birliklarining badiiy-
estetik funksiyasini qamrab oladi. Fonetik-fonologik sathda fonetik
birliklar ham badiiy-estetik vazifa bajarishi mumkin. Xususan, bir xil
tovushlarning, bir xil bo‗g‗inlarning takrorlanishi she‘riyatda
go‗zallikni, ta‘sirchanlikni ta‘minlovchi vosita sanaladi. She‘riy matnda
nutq tovushlarining estetik imkoniyatlari tez va qulay idrok etiladi.
Chunki she‘rda o‗ziga xos jozibador ohang bo‗ladi. Bu ohangdorlikka
tovushlarni uslubiy qo‗llash natijasida erishiladi. She‘riyatda, asosan,
alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar takrori), geminatsiya
(undoshlarni qavatlash) kabi fonetik usullardan foydalaniladi. Nasrda
unlilarni cho‗zish, undoshlarni qavatlash, tovushlarni takrorlash,
so‗zlarni noto‗gri talaffuz qilish, tovush orttirish yoki tovush tushirish
kabi fonetik usullar yordamida ekspressivlik ta‘minlanadi. Tovushlarni
uslubiy qo‗llash bilan bog‗liq qonuniyatlarni yozuvda ―aynan‖ ifodalash
imkoniyati cheklangan. Biroq, talaffuz va bayon muvofiqligiga
fonografik vositalar yordamida erishish mumkin. Aflotun va Arastu
yashagan zamonlardayoq so‗zning talaffuz tarzi va uni aynan yozuvga
ko‗chirish muammosi mutafakkirlar e‘tiborini o‗ziga jalb qilgan edi.
Hatto bu notiqlik san‘ati bilan bog‗liq bo‗lmagan ravishda, so‗zning,
so‗zdagi harflarning talaffuzi bilan bog‗liq ohanglar garmoniyasi buyuk
faylasuflarga ilhom manbai bo‗lgan edi. Ular so‗z tarkibiga singib o‗ziga
xos ma‘no va ohang kasb etib ulgurmagan tovushlarga ham o‗zgacha
маҳорати: Филол. фанлари номз....дисс.автореф. – Т., 2000. –25 б.; Муҳаммаджонова Г. 80-йиллар охири 90-йиллар
бошлари ўзбек шеъриятининг лингвопоэтик тадқиқи: Филол. фанлари номз....дисс.автореф. – Т., 2004. –25 б.;
Ёқуббекова М. Ўзбек халқ қўшиқларининг лингвопоэтик хусусиятлари: Филол. фанлари доктори....дисс.автореф. –Т.,
2005. – 49 б.; Шодиева Д.Ш. Муҳаммад Юсуф шеърияти лингвопоэтикаси: Филол. фанлари номз....дисс.автореф. – Т., –
26 б.; Ҳайдаров Ш. Бадиий матнда парцеллятив конструкцияларнинг қўлланилиши: Филол. фанлари номз...дисс.
автореф. – Т., 2011. – 26 б.; Ибрагимова Ф. Бадиий матнда эллипсис ва антиэллипсис: Филол. фанлари
номз...дисс.автореф. – Т., 2011. – 26 б; Жамолиддинова Д. Бадиий нутқда парантез бирликларнинг семантик-грамматик
ва лингвопоэтик хусусиятлари: Филол.фан.номз. ...дисс.автореф. – Т., 2009. –26 б.; Йўлдошев Б. Шодиев З. ―Уфқ‖
трилогиясининг лингвопоэтик тадқиқи масалалари. – Самарқанд, 2006. – 126 б.; Тошхўжаева Ш. Эркин Аъзам асарлари
лингвопоэтикаси: Филол.фан. бўйича фалсафа д-ри (РhD) дисс. автореф. – Фарғона, 2017; Анданиязова Д. Бадиий
матнда ономастик бирликлар лингвопоэтикаси: Филол.фан. бўйича фалсафа д-ри (РhD) дисс. автореф. –Тошкент, 2017;
Умирова С.Ўзбек шеъриятида лингвистик воситалар ва поэтик индивидуаллик (Усмон Азим шеърияти мисолида):
Филол. фан. бўйича фалсафа д-ри. (PhD) дисс. –
Самарқанд, 2019. – 48 б.; Собиров А. Шеъриятда сўз тартиби:
Филол.фан. бўйича фалсафа д-ри (РhD) дисс. автореф. – Самарқанд, 2020. – 47 б.
52
mazmun berishga intilishgan edi. Masalan, ―g‖ - tezlikning, shiddatning
ramzi, ―l‖ - viqorning, silliqlikning, yaltiroqlikning ifodachisi, ―a‖ -
kattaning, ―e‖ - abadiyatning belgisi sifatida talqin qilingan. Keyinroq
tovushlar tabiati bilan shug‗ullanuvchi mutaxassislar i, b, g tovushlari
dahshatni yodga solishi, t, p, 1 tovushlari nazokatning sirli ramzlari
ekanligi haqidagi mulohazalarini bayon qilishgan.
50
Leksik sathda leksemalarning ko‗chma ma‘nolarda qo‗llanilishi
(metafora, metonimiya va boshq.), mubolag‗a, meyozis kabi hodisalar
ham ta‘sirchanlikni oshiradi va leksik poetikaning tekshirish obyekti
sanaladi. Bundan tashqari badiiy matnning leksik tahlilida badiiy asar
tilidagi ma‘nodosh, shakldosh, zid ma‘noli, ko‗p ma‘noli, tarixiy va
arxaik so‗zlar, yangi yasalmalar, shevaga oid so‗zlar, chet va vulgar
so‗zlar ajratib olinadi va asarga nima maqsad bilan olib kirilganligi
izohlanadi.
Badiiy matnning lisoniy xususiyatlari tahlil qilinganda morfologik
birliklarning ishlatilishi bilan bog‗liq holatlar haqida fikr yuritish talab
qilinadi. Morfologik birliklarning estetik vazifasi deganda maxsus so‗z
formalari vositasida, shuningdek ma‘lum bir grammatik ma‘no va
funksiyaga ega bo‗lgan so‗z formasini maxsus qo‗llash orqali
ekspressivlik-emotsionallik ifodalanishi tushuniladi. Ekspressivlik ijobiy
va salbiy ma‘no qirrasiga ega bo‗lgan so‗zlarda aniq ko‗rinib turadi.
Badiiy matn lisoniy jihatdan tekshirilganda dastavval ana shunday
ma‘no qirralariga ega bo‗lgan birliklarni ajratish va qaysi turkumga
xosligi, kimning nutqida, nima maqsad bilan qo‗llanilganligi, kimga
nisbatan, qanday vaziyatda ishlatilganligiga e‘tiborni qaratish lozim
bo‗ladi. Odatda erkalash-suyish, hurmat-e‘zozlash, ko‗tarinkilik,
ulugvorlik, tantanavorlik kabi ma‘nolarni bildiruvchi so‗zlar ijobiy
ma‘no qirrasiga ega bo‗lgan so‗zlar hisoblanadi. Masalan, qizaloq,
toychoq, o‗rgilay, girgitton bo‗lay, bolaginam, oppogim, do‗mbog‗im,
arslonim, pahlavonim, shakarim, shirinim kabi. Salbiy ma‘no qirrasiga
ega bo‗lgan so‗zlar sirasiga jirkanish, manmanlik, mensimaslik,
kibrlilik, masxara, nafrat, gazab, kinoya, kesatiq kabi subyektiv
50
Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. – Т: Фан, 1983.
53
munosabatni ifodalovchi so‗zlar kiradi. Bunday ma‘nolarni yuzaga
keltiruvchi omillarni aniqlash va baholash lisoniy tahlilning asosini
tashkil qiladi. O‗zbek tilida kichraytirish shakli -cha, -choq, -chak
qo‗shimchalari bilan; erkalash shakli -jon, -xon, -oy, - (a)loq affikslari
yordamida hosil qilinadi. Hurmat, mensimaslik, istehzo, umumlashtirish,
tur-jinsga ajratish kabi ma‘nolar -lar affiksi bilan hosil qilinadi. -gina
qo‗shimchasi chegara, erkalash, yaqinlik ma‘nolarini yuzaga chiqaradi.
Tahlil jarayonida matnda qo‗llanilgan barcha morfologik birliklar emas,
estetik maqsad aniq ko‗rinib turadigan, yozuvchining badiiy niyati
ifodalangan morfologik o‗zgachaliklar haqida so‗z yuritiladi. Masalan,
eng ko‗p ishlatiladigan badiiy tasvir vositalaridan biri takrordir.
Morfologik birliklarning takrorlanishidan yuzaga keladigan uslubiy
vosita - morfologik parallelizmning qo‗llanilish maqsadi lisoniy jihatdan
tadqiq etilishi mumkin. Shuningdek, atoqli otlar sirasiga kiruvchi -
antroponimlarning muayyan maqsad bilan qo‗llanishiga aloqador
kuzatishlar olib borish mumkin. Chunki badiiy asarda qo‗llanilgan
ismlar ichida alohida uslubiy maqsad yuklanganlari ham bo‗ladiki, ular
yozuvchining goyaviy-badiiy niyatini aniqlashga yordam beradi.
Badiiy nutqning ta‘sirchanligini ta‘minlashda sintaktik usuldan
keng foydalaniladi. Sintaktik gradatsiya, sintaktik sinonimiya,
boglovchilarning maxsus qo‗llanishi, antiteza, monolog, sukut,
inversiya, takroriy gaplar, ritorik so‗roq, anafora, epifora, ellipsis,
alliteratsiya, ritorik murojaat, sintaktik parallelizm, emotsional gaplar
kabilar sintaktik poetikaning o‗rganish obyekti sanaladi. Shuningdek,
gap bo‗laklarining o‗rinlashishi, gap tarkibida bir xil bo‗laklarning
takrorlanishi kabi hodisalar ham badiiy nutqni shakllantirishda xizmat
qiladi.
Shunday qilib, lingvopoetika tilning qaysi sath birligining badiiy-
estetik funksiyasini o‗rganishiga qarab fonetik poetika (FP), leksik
poetika (LekP), sintaktik poetika (SP) kabi qismlarga bo‗linadi.
Lingvopoetikaning har qaysi turini alohida-alohida o‗rganish va
ularning o‗zaro munosabatini ochish hozirgi tilshunoslik oldida turgan
muhim vazifalardan biridir.
54
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:
1.Badiiy asar tili deganda nimani tushunasiz?
2.Estetik ta‘sirchanchanlik va emotsional-ekspressivlik faqat
badiiy asarlarda xosmi?
3.Sharqda badiiy asar tiliga e‘tibor qachondan boshlangan.
4.
Yevropada
nechanchi
asrdan
lingvopoetika
shakllana
boshlagan?
5.Alletratsiya, gradatsiya nima? Ularni fonopoetik vositalar deyish
mumkinmi? So‗zning o‗z va ko‗chma ma‘nolari deganda nimani
tushunasiz? So‗zning ko‗chish turlari leksik poetikaga misol bo‗ladimi?
| 