487
pullar boʻlganligi uchun pul taklifi multiplikativ koʻpayadi. Markaziy
bank tijorat banklari va aholiga obligitsiyalarni sotish bilan zaxiralarni
hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu
holda pul taklifi qisqaradi.
Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda
ochiq
bozordagi operatsiyalarni, ya’ni davlat qimmatli qogʻozlarini
taklif qilish usulidan keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni
Markaziy bank asosan nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda
amalga oshiradi.
Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz
qilamiz. Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha
pul massasini kamaytirishga
harakat qiladi. Buning uchun, oʻzida mavjud boʻlgan oʻzining qimmatli
qogʻozlarini u ochiq bozorda aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni
xarid qila boshlaydilar. Davlat qimmatli qogʻozlarini (sotish yoki
xarid
qilish yoʻli bilan) taklifi oshib borgan sari, unga boʻlgan baho pasayadi,
oʻz
navbatida, unga boʻlgan foiz (ya’ni, qimmatli qogʻozlarni sotib
olganlarga foiz shaklida toʻlanadigan haq) oshadi, bu esa unga boʻlgan
talabni oshiradi. Banklar va aholi qimmatli qogʻozlarni koʻproq xarid
qila boshlaydi, pirovard natijada banklarning zaxiralari qisqaradi, oʻz
navbatida, bu hol pul taklifining bank multiplikatoriga teng nisbatda
qisqarishiga,
shuningdek, bank zaxirasi va pul taklifining ortishiga olib
keladi. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy Banki ham pul kredit
siyosatini yuritishda bu vositaning rolini keskin oshirishni maqsad qilib
olgan.
Pul - kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri
– bu, hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi
yoki qayta moliyalash
stavkasi deb Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan
ssudaning foiz stavkasi tushuniladi. Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim
koʻzda tutilmagan zarurat tugʻilganda va moliyaviy ahvoli mustahkam
boʻlgan hollardagina oladilar. Hisob stavkasining pasayishi bilan tijorat
banklarida Markaziy bankdan qoʻshimcha zaxiralarni olish imkoniyatlari
kengayadi. Oʻz navbatida, bu tijorat banklarining zaxiralardan yangi
kreditlar berish bilan pul taklifini koʻpaytiradi. Yana shunday hollar
mavjudki, Markaziy bank hisob stavkasini koʻtara borib, tijorat banklari
488
tomonidan qoʻshimcha zaxiralarni olish yoʻlidagi toʻsiqlarni biroz
koʻtarganday boʻladi va kreditlar berish boʻyicha
ularning faoliyatini
pasaytiradi, shu yoʻl bilan pul taklifini cheklaydi. Agar ushbu stavka
past boʻlsa, unda tijorat banklari koʻproq kredit olishga harakat qiladilar.
Natijada banklarning ortiqcha zaxiralari ortib boradi va muomaladagi
pul massasi miqdorining oshib borishiga olib keladi. Agarda hisob
stavkasi miqdori yuqori boʻlsa, unda
banklar kamroq kredit olishga,
olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar, pirovard natijada
ortiqcha bank zaxiralari qisqaradi, muomaladagi pul miqdori kamayadi.
2018-yil 25-sentyabrdan boshlab qayta moliyalash stavkasi 16 %
etib belgilandi.
25.2-jadval
