|
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotlarga narx belgilash
|
| bet | 4/8 | | Sana | 18.05.2024 | | Hajmi | 62,23 Kb. | | #242760 |
Bog'liq bbbbb1.2 Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulotlarga narx belgilash
Bozorning turiga bog‘liq holda auksionlar, birja kotirovkalari narxi farqlanadi. Auksion bahosi - bu auksionda sotilgan tovarning real bahosi. Auksion bu-tovarni raqobatli savdo yo‘li bilan sotish usuli. Sotib oluvchi auksion ishtirokchilaridan minimal narxga erishilganlik sharti bilan eng yuqori narxni taklif qilgan odam bo‘ladi. Auksionlarda momiq-mo‘ynali tovarlar, choy, qadimgi predmetlar, qimmatbaho toshlar va b.lar kabi tovarlar sotiladi.
Birja kotirovkalari -bu tovar birjalarida tuziladigan shartnomalar baholari. Ushbu bozor tovarni hozir kelishilgan narxda olish-sotishni, biroq uni ma’lum paytda yetkazib berishni ko‘zda tutadi. Birja tovarlari narxlari naqd savdo qiluvchi bozorning joriy narxlariga asoslanadi, lekin bundan tashqari ularda foiz stavkalari va inqiroz sur’atlarining o‘zgarishlari ham hisobga olinadi.
Tovar birjalarida narxlari vaqti-vaqti bilan kuchli o‘zgarib turadigan tovarlar bilan operatsiyalar o‘tkaziladi. Haqiqiy tovar almashinishi yuz beradigan naqd pulli bozorlardan farqli ravishda tovar birjalarida
Monitoring – kuzatish, korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida axborot yig‘ish va umumlashtirish tizimi. Narxlar monitoringi esa ro‘yxatdan o‘tkaziladigan shartnomalar qo‘shimcha ustama xarajatlarsiz, vositachilik xizmatlarisiz tuzilganligi hamda narxlarning maqsadga muvofiqligini kuzatishdir. Xaridorning mahsulot sotib olishi jarayonidagi narx va qiymat o‘rtasidagi muvozanat 10.2. jadvalda keltirilgan.Tovarning qadrliligiga eng avvalo, uning xususiyatlari, ya’ni ushbu xususiyatlar xaridorlar didiga qanchalik mosligiga bog‘liq. Yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlarning baholanishi xaridorlarning subyektiv qabul qilishiga bog‘liq. Mahsulotning bir xil xususiyatlari xaridorlar tomonidan har xil baholanishi mumkin. Bundan kelib chiqadiki, xaridorlar bir xil mahsulot uchun har xil narx to‘lashga tayyordirlar. Mahsulotning qadrliligiga marketing vositalari ta’sir qiladi (korxonaning imiji, marka imiji sotish sharoitlari, reklama va boshqalar). Shuning uchun yangi sotuvchining yutug‘ini faqat mahsulotning past narx bilan belgilab bo‘lmaydi. Past narxda sotuvchining yutug‘i faqatgina xaridorning hech bo‘lmaganda sifatga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi kerak.Tovarni bozorda namoyish qilish narxlardan marketing kompleksi elementlaridan biri sifatida tovar, savdo (o‘tkazish) va rag‘batlantirish bilan bir qatorda faol foydalanishni ko‘zda tutadi. Narx samarali narx siyosatini o‘tkazish sharoitida maqsadli bozorga ta’sir etishning aniqravshan vositasiga aylanadi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda uzoq vaqtlargacha narx iste’molga oid qarorlar qabul qilinishining eng muhim mezoni bo‘lgan. Hayot darajasi nisbatan past bo‘lgan mamlakatlar uchun va shuningdek, ommaviy talab bo‘lgan tovarlarga nisbatan bunday yondashuv bugungi kunda ham adolatli hisoblanadi. Hozirgi davrda narx siyosatining roli tovar, savdo va rag‘batlantiruvchi siyosat kabi iste’molchiga ta’sir etuvchi narxga oid bo‘lmagan choralarga nisbatan tushmoqda. Shu munosabat bilan mutaxassislar bevosita narxga oid raqobatdan qochishni, narxga oid bo‘lmagan raqobatdan faol foydalanishni, bozorni segmentlash, bozorda o‘z o‘rnini qidirib topish, tovarni, uning sifatini differensiyalash, yangi tovarlarni ishlab chiqish, reklama metodlari va vositalarini kengaytirish va savdoni rag‘batlantirish, savdo tizimi samaradorligini oshirishni tavsiya qilmoqdalar. Ammo shunga qaramasdan narx o‘ta muhim, bozordagi ahvolga va tadbirkorning oladigan foydasiga katta ta’sir o‘tkazuvchi marketing siyosatining jiddiy elementiligicha qolmoqda.
Xaridorlar bozori sharoitida narxlar darajasi sezilarli darajada iste’molchilar tomonidan belgilanadi, sotuvchining narx sohasidagi imkoniyatlari keyin paydo bo‘ladi. Biror bir tovarni sotib olmoqchi bo‘lgan xaridor uchun narx “iqtisodiy qurbonlik” hisoblanadi. Xaridor bu ”qurbonlik”ni tovarni sotib olish va undan foydalanishdan keladigan foyda bilan taqqoslaydi, tovarning foydasi uning narxiga nisbatan yuqori, deb hisoblagandan keyingina sotib oladi. Xaridorlar hatto yuqori narx bilan bo‘lsa ham sifatli tovar sotib olishni afzal ko‘radilar.Tovar sotib olgan odam uchun qancha foydali bo‘lsa, uning yuqori narxi shunchalik oqlangan bo‘ladi. Ommaviy xaridorlar uchun imkoniyatli narxlardagi yaxshi sifatli tovarlar kerak. Shunday qilib, xaridorlar narxlarga talab, daromadlar darajasi, istak va mos keluvchi tovarni sotib olish imkoniyati bilan ta’sir o‘tkazadi. Xaridorlar tomonidan narxlarni ruhan idrok etish omili juda muhim.
Narxlarning asosiy darajasi hisobi bozorga chiqarilgan tovarga talab (uning hajmi va dinamikasi) va savdoning aniq bozorida talabning har bir guruhi bo‘yicha elastikligini aniqlash bilan boshlanadi. Marketing bo‘yicha mutaxassis nafaqat narx va buning natijasida yuzaga kelgan talab orasidagi bog‘liqlik xarakterini talab qonuni bilan ifodalanishini, shuningdek, ushbu mahsulotning turlicha narxiga talab qanchalik qaratilayotganini ham bilishi kerak. Bu bog‘liqlik darajasini talabning narxga oid elastikligi (o‘zgarishliligi), deb atash qabul qilingan va grafik jihatdan u egri talabning egilishidagi ma’lum burchak sifatida tasvirlanadi.Oddiy vaziyatda narx va talab bir-birlariga teskari bog‘liqlikda bo‘ladi, ya’ni narx qancha yuqori bo‘lsa, talab shuncha kam bo‘ladi. Budjeti cheklangan iste’molchilar muqobil tovarlarni tanlashga duch kelganlarida ular uchun narxi juda yuqori bo‘lganlarini juda kam sotib oladilar.Raqobat orqali narxni o‘zgartirish talabning oshishi yoki pasayishiga bog‘liq. Aksincha, narx qancha past bo‘lsa, talab shuncha oshadi. Baho talab qayishqoqligining o‘zgarishiga olib keladi. Ammo hamma xaridorlar ham bahoning o‘zgarishiga bir xil munosabatda bo‘lmaydilar.
Elastik, deb narxlarning sezilmas o‘zgarishidan ham sezilarli o‘zgaradigan talabga aytiladi. Talabning elastik (o‘zgaruvchan)ligi raqobat darajasiga bozorda substit (o‘rnini bosuvchi) tovarlar mavjud bo‘lganda, xaridorlarning daromad darajalari va muomala qila olish (xarid qobiliyati) xususiyatlariga bog‘liq. Miqdoriy jihatdan u sotilgan tovar hajmi foizli o‘zgarishining uning narxi foizli o‘zgarishiga bo‘lishdan chiqqan qismi sifatida aniqlanadi. Talab qanchalik kam elastik bo‘lsa, tovarning sotuvchisi unga shunchalik yuqori narx belgilashi mumkin. Va aksincha, talab qanchalik elastik bo‘lsa, sotuvchi firmada o‘z mahsulotiga emas, boshqalarnikiga narxlarni pasaytirish siyosatidan foydalanishiga to‘g‘ri keladi, bu esa savdo hajmining va firma foydasining keskin oshishiga olib keladi. Narx elastikligi asosida belgilangan talab narxlarning yuqori chegarasini shakllantiradi. Agar raqobat cheklangan bo‘lsa, firmaning narx ustidan nazorat darajasi oshadi, bozorning ta’siri esa pasayadi. Raqobat yuqori darajada bo‘lganda narxni bozor boshqaradi. Shuning uchun bozor yetakchisi narxlarni hisob-kitob qilganda xomashyo, materiallar yetkazib beruvchilar narxini, o‘xshash mahsulotlar ishlab chiqaradigan raqobatchilar narxini, bir xildagi o‘xshash tovarlar taklif qiluvchi raqobatchilar narxini e’tiborga olishlari kerak. Tovar narxi darajasi va uning strukturasi raqobatchi firmalarning o‘xshash tovarlari bilan ular sifatining texnik-iqtisodiy parametrlari va boshqa raqobatbardoshlikni tashkil etuvchilari asosida taqqoslash bilan belgilanadi. Taqqoslash raqobatchilar tovarini xarid qilish, xaridorlar fikrini so‘rash kabilarni ko‘zda tutadi. Narxlar unga raqobatchilar tomonidan bo‘ladigan reaksiyani hisobga olib, tuzatiladi. Bu holatni pisand qilmaslik firma narx siyosatining mag‘lubiyatiga va uning tadbirkorlik faoliyati izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Narx urushi bo‘shashgan (sust) firmalarni bozordan siqib chiqaradi. Shunday qilib, narxlar darajasi birinchi navbatda, firma, xaridorlar va raqobatchilar manfaatlarini tenglashtirmog‘i lozim.
Narxlar darajalari aytib o‘tilgan omillaridan tashqari davlat boshqaruvi choralariga ham (hukumat antidemping va antitrest qonunlar doirasida ta’sir etishi mumkin), shuningdek, mamlakat va ushbu bozordagi soliqqa tortish tizimi va inqiroz darajasi xarakteridan, davlat moliyaviy ahvoli, valuta kurslari nisbati, siyosiy vaziyat va boshqalardan kelib chiqib ham bog‘liq bo‘lishi mumkin.Korxonalar o‘z tovarlariga narx belgilashdan oldin unga ta’sir etuvchi tashqi omillarni chuqur tahlil qilishlari zarur. Jahon tajribasida iste’molchilarni xaridiga qarab turli bo‘limlarga ajratib o‘rganiladi.
Ishlab chiqaruvchi. So‘ralgan narxni xarajatlarning to‘liq, qisman hisobiga mos kelishi.Iste’molchilar. Narx darajasining potensial sotib oluvchilar nuqtayi nazaridan maqbulligi.Raqobatchilar. Raqobatchilar tomonidan so‘ralgani bo‘yicha sotilgan narxlar darajasi.Narx darajasi korxona iqtisodiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Savdo hajmini o‘zgartirmagan holda narxlarni 1% ga oshirish “Coca Cola”ning daromadini 6,4% ga, “Nestle”ni 17% ga, “Philips”ni 28,7% ga oshirgan bo‘lar edi.Korxona uchun narx vosita ham bo‘lib, narxning yordamida u ma’lum maqsadga erishishga va o‘ziga raqobatda ustuvorlikni ta’minlashga urinadi. Shuning uchun narxni shakllantiruvchi ichki omillarishlab chiqarish xarajatlari va muomala, firmaning marketing va narxga oid maqsadlari, shuningdek, korxonaning tovar siyosati (assortimentning kengligi, tovar hayotiylik davrining bosqichlari, tovar marketingi, qadoqlash), savdo siyosati va stimullash sohasidagi siyosat hisoblanadi. Xarajatlarni baholash, keyin esa ularni pasaytirish yo‘llarini qidirish har qanday aqlli tadbirkor uchun majburiy mashg‘ulot, chunki narxlarning quyi chegarasini shakllantiruvchi xarajatlar narxga oid raqobat sharoitida muvaffaqiyatni belgilaydi.
Mahsulotning xususiyatlari esa aksincha mahsulotning naflilik determinantlarini shakllantiradi. Bu ko‘pgina bozor tadqiqotlarida mahsulotning asosiy bozordagi mag‘lubiyati narx naflilik omilining birbiriga to‘g‘ri kelmasligida namoyon bo‘ladi.Firmalar ko‘p hollarda keng assortimentli mahsulotlar ishlab chiqaradilar. Ular bir-birlari bilan talab, xarajatlar yoki birgalikda ikki omil bo‘yicha bog‘liqdir. Quyidagi omillar ushbu mahsulot turiga har xil narxni shakllantirishga, bozorni segmentlashtirishga, korxona foydasini saqlab qolishga va ko‘paytirishga yordam beradi.Mahsulotlarning bir-birini to‘ldirishi va bir-birini almashtirirish qobiliyati mahsulotlarning ichki xususiyatlarini rivojlantirgan holda mahsulotlar differensiatsiyasi, qadoqlashdagi farqlar, reklama, mahsulotlar sotishdan keyingi xizmat darajasi bilan belgilanadi.Marketingning quyidagi elementlari mahsulotlarning bozordagi mavqeyini egallashi uchun sharoit yaratadi, bular mahsulotlarni bozorga yo‘naltirish va taqsimlash vositalaridir. Ular narx siyosati bilan chambarchas bog‘liq.
Sotish hajmining o‘zgarishiga (yoki umuman ta’siri yo‘q) mahsulot narxining pasayishi boshqa marketing vositalarining ko‘magisiz juda sezilarsiz darajada ta’sir etadi. Narxning pasayishi talab hajmiga ta’sir etishi uchun kommunikativ vositalar orqali masalan, reklama orqali ushbu pasayishni xaridorlar ongiga yetkazish muhim hisoblanadi.Yangi mahsulotni bozorda tez tarqalishi uchun ishlab chiqaruvchi mahsulotni chegirmalar, kuponlar, tekin tarqatiladigan namunalar yordamida amalga oshiradi. Bunda barcha pasaytirilgan narxlar odatdagi narxlar bilan solishtirilganda chegirmalar bilan bog‘liq bo‘lishi kuzatiladi.
Ishlab chiqaruvchining narx siyosati sotish kanallari bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Ko‘p hollarda ishlab chiqaruvchining narxi savdo ustamasi yordamida shakllanadi, ular barcha qilingan xarajatlarni qoplab foyda olishni ta’minlashi lozim bo‘ladi va yana talabning elastikligiga ham bog‘liq. Mahsulot harakatining har bir ishtirokchisi narxning shakllanishida muhim vazifani egallashni xohlaydi. Agar ishlab chiqaruvchi sotish kanallari ustidan hukmronlik qilsa, unda narxning shakllanishida va savdo chegirmalarida ko‘proq imkoniyatlari bo‘ladi. Sotish kanallari ko‘p bo‘lgan holatda ulgurji narxlarni pasaytirish siyosati ishlab chiqaruvchi uchun katta muammo bo‘ladi. Ayrim savdo firmalari xaridor uchun belgilab qo‘yilgan chakana narxni pasaytiradilar, boshqalar esa korxonadan rasmiy ravishda narxlarni pasaytirishni taklif qilishadi. Shunday qilib dallollar narxni ishlab chiqaruvchidan xaridorga yetib borishdagi asosiy omil qilib ko‘rsatishgan. Agar ishlab chiqaruvchi mahsulotning ko‘p qismini yirik savdo firmalari orqali ularga chegirmalar qilib sotsa, uning raqiblari esa kichik firmalari orqali yuqori bo‘lmagan chegirmalar berib savdoni amalga oshirsa, u holda unda boshqa xarakterga ega muammolar paydo bo‘ladi.Kichik savdogarlar yuqorida belgilangan sabablarga ko‘ra mahsulotlarni normal darajadan past bo‘lgan narxlarda sotadilar va shu bilan yirik savdogarlarga muammolar tug‘diradilar. Agar ishlab chiqaruvchi chakana narxlarda chegirmalar qilsalar ular sotish kanallaridan mahrum bo‘lishlari mumkin. Dallollarga optimal chegirmalar bergan ishlab chiqaruvchi g‘alaba qozonadi.
Mahsulotni tarqatish kanallari nafliligi narx o‘sishi va pasayishiga, demak, mahsulotning sotilishiga ham bog‘liq, agar misol uchun qimmat bo‘lmagan mahsulotni xususiyati betakror bo‘lgan juda qimmat mahsulot kanaliga yo‘naltirsak, yangi mahsulot yuqori talabga ega bo‘lmaydi. Bunday kanal yangi mahsulotning xususiyatlarini ko‘rsatadi, lekin narxga qaramasdan yuqori sotuvni ta’minlab bermaydi.Arzon mahsulotlar arzon kanallar yordamida tarqatilishi, yuqori sifatli mahsulotlar esa yuqori sifatni qabul qilishini kuchaytiruvchi (yuqori malakali xodimlar, konsultatsiyalar, atrof-muhit va b.q.) va yuqori narxni ta’minlovchi kanallar yordamida tarqatilishi lozim. Mahsulotni tarqatish kanallari uning nafliligini o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun ishlab chiqaruvchilar ularni nazorat qilishni xohlaydilar va shu bilan sotish va narx siyosatiga ta’sir ko‘rsatadilar.Ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlari narxini vositachilarga qarab qat’iy belgilab qo‘ya olmaydilar, vositachilar mahsulotlar qiymatini istagan vaqtda past yoki yuqori narxlarni belgilanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Vositachilikning narx bo‘yicha qabul qiladigan qarorlariga ta’sir o‘tkazish uchun dallollar bilan o‘rtadagi aloqaning ishlab chiqaruvchilar boshqarishlari lozim. Ular bilan o‘rtadagi aloqani yaxshilanishi, xarajat va foyda orasidagi to‘g‘ri taqsimlanish narx bilan bog‘liq kafolatlarga yoki narxlarni oshirish bo‘yicha alohida kelishuvlarga bog‘liq.
Narxning o‘zgarishi ko‘p hollarda sotish hajmiga va bozordagi ulushga kuchli ta’sir qiladi. An’anaviy iste’mol mahsulotlariga narx bo‘yicha talabning elastikligi 10-20 % gacha reklama bo‘yicha talabning elastikligidan yuqori, ya’ni narxning 10 % ga o‘zgarishiga nisbatan 1020 barobar ko‘p ta’sir o‘tkazadi. Sanoat mahsulotlarida farq bundan ham yuqori.Faol mahsulot va kommunikativ siyosat uzoq vaqt davomida amalga oshiriladi, lekin narx bo‘yicha aksiyalarni tashkillashtirish ko‘p vaqt talab qilmaydi. Uzoq va mustahkam raqobat ustunligiga faqat narx bo‘yicha qilingan tadbirlar orqali erishish juda qiyin masala. Xarajatlar bo‘yicha qat’iy va uzoq davom etuvchi, raqobatchilar erisha olmaydigan ustunlikka ega bo‘lish zarur.Ayrim bozorlarda talab boshqa marketing vositalariga qaraganda narx siyosatiga tezroq ta’sir ko‘rsatadi. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan tadbirlar sotish va bozordagi ulushga vaqtdan kechikish bilan ta’sir qiladi. Shunday qilib reklamaning ijobiy ta’siri faqat bir necha oydan keyin seziladi. Sotishga narxning o‘zgarishi esa, aksincha, uning bir necha soatdan keyin (yoqilg‘i shaxobchasi) yoki bir necha kundan keyin sezdiradi.
Narxning tariflangan o‘ziga xos xususiyatlari marketing-miks vositasi sifatida sotishni, bozordagi ulushni, foydani boshqaradi. Lekin narx siyosati o‘z ichiga tavakkalchilik unsurlarini oladi. Misol uchun, xaridorlar va raqobatchilarning narxga doir tadbirlarga bo‘lgan qarashni noto‘g‘ri tahlil qilish korxona uchun og‘ir oqibatlarni keltirishi mumkin. Ko‘plab korxona rahbarlari foyda olishning asosiy manbayi xarajatlar va sotish hajmida, deb bilishadi, shuning uchun ularga alohida e’tibor beriladi. Shunday korxonalar rahbariyati borki, ular narxni foyda olish uchun kurashda uchinchi omil sifatida qarashmaydi, ular narx o‘sishini birinchi o‘ringa ko‘tarishadi, uni boshqarish kerak, deb hisoblashadi va unda katta salohiyat yashirilganligini tan olishadi. Ularning fikricha, narx tizimi ustidan qilingan nazoratga pand berish kerak emas. Ko‘rinib turibdiki, narxning o‘sishi sotish hajmining o‘sishi va xarajatlarni kamaytirishga qaratilganda ko‘proq foydaning o‘sishiga olib keladi. Olib borilgan hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, harakatlarni narxning o‘sishiga yoki narx darajasini himoya qilishga qaratish maqsadga muvofiqdir. Bu xarajatlarni qoplash past darajadagi hollarda juda muhimdir. Bu holatda sotish hajmining o‘sishi foydaning ko‘payishiga olib kelmaydi. Bunday vaziyatlarda harakatlar xarajatlarni kamaytirish yoki narxlarni oshirishga qaratilishi lozim. Asosan narxning o‘sishi sotish hajmining pasayishiga olib keladi. Foydaning o‘sishida juda katta firmalar narxlarning ahamiyati kuchliligiga qaramasdan narxni shakllantirish bo‘yicha tadqiqotlar olib bormaydilar. Korxonalarning ko‘p qismi narx shakllanishiga bo‘lgan e’tiborning sustligini quyidagi iboralar bilan izohlaydilar: “Narxlarni bozor tartibga soladi” yoki “biz raqobatchilar narxlari bilan hisoblashishga majburmiz”. Yuqorida keltirilgan misol ma’lumotlariga qarab narxlarni shakllantirishga e’tibor muhimligini ko‘ramiz. Albatta bu ma’lumotlar yig‘ish, ijobiy fikrlash, tajriba qilish bo‘yicha katta harakatlar talab qiladi. Lekin hech bir ko‘rsatkich foydani narxni 1-2 % oshirish kabi tez oshira olmaydi. Shu qatorda foydaning kamayishiga narxning 1-2 % ga pasayishi kabi hech bir ko‘rsatkich bunday kuchli ta’sir ko‘rsatmaydi.
Narx siyosati naxlarning ba’zis (dastlabki) darajasi haqida qaror qabul qilishni o‘z ichiga oladi. Narx siyosati marketing kompleksining tarkibiy qismi sifatida marketing yondashuvi asosida ishlab chiqiladi. Marketingga oid narx strategiyalarida hozircha narxlarni xarajat uslublari bo‘yicha belgilashdan keng foydalanilmoqda, lekin yagona va asosiy qiymatli yondashuv sifatida yashab kelmoqda.
|
| |
