|
Xo'jalik shirkatlari va jamiyatlari ustavi
|
| bet | 5/8 | | Sana | 18.05.2024 | | Hajmi | 62,23 Kb. | | #242760 |
Bog'liq bbbbb1.3 Xo'jalik shirkatlari va jamiyatlari ustavi
Zararsizlik va maqsadli foydani ta’minlashning tahlili asosida narx hisob-kitobi. Korxona xohlaydigan foyda hajmini ta’minlaydigan narxni qo‘yishga intiladi. Narxlashtirishning bu uslubiyoti zararsizlik grafigiga asoslanadi.Talabga yo‘naltirilganlik. Ko‘pgina korxonalar narxlashtirishning asosiy omili xarajatlar emas, tovarning iste’molchi tomonidan xaridorlik yuzasidan qabul qilinishi, deb hisoblaydilar, ya’ni gap tovarning foydaliligi va uning narxga sezgirligi haqida boradi. Demak, narx bu holda tovarning qiymat jihatdan sezilarli muhimligiga muvofiq kelishi kerak.Raqobatchilarga yo‘naltirilganlik. Joriy narxlar darajasi asosida narxlarni belgilayotganda korxona asosan raqobatchilar narxidan kelib chiqadi va o‘z xarajatlari yoki talab ko‘rsatkichlariga kamroq e’tibor beradi. Bunday yondashuv ancha keng tarqalgan.
«Yetakchi orqasidan quvish» usuli. Bu holda tovar narxini belgilash bozordagi yetakchi raqobatli muhitning narxi asosida, tovar va uning sifati, differensiatsiyasi asosida amalga oshiriladi. Mohiyatiga ko‘ra bu usul yetakchi narxga yo‘naltirilgan holda o‘z narx siyosatidan voz kechishni ko‘zda tutadi.
O‘rtacha bozor narxlari usuli. Hisob-kitoblar «o‘rtacha bozor narxlari» bo‘yicha raqobatchilik ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi. Korxona ularga mo‘ljallanib hosil bo‘lgan narx darajasida, yuqorioq yoki pastroq narxlarni belgilashi mumkin. Buning uchun bozorda egallaydigan mavqeyi, korxonaning obro‘-izzati asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘rtacha narxdan yuqori bo‘lgan narx faqatgina agar tovar muhim iste’mol xususiyatlariga ega bo‘lsa, tovar markasi yuqori bo‘lsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Agar korxona bozorda mustahkam o‘rinni egallashga intilsa, past narxlar amaliyotiga murojaat qilishi shart emas, chunki mazkur holda o‘z obro‘sini va u bilan birga iste’molchilarini ham yo‘qotishi mumkin.
Tender asosida narxni belgilash. Bunday vaziyatlarda korxona o‘z narxini belgilashda ushbu narx va o‘zining xarajatlari hamda talab ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalaridan emas, raqobatchilarning kutiladigan narx takliflaridan kelib chiqadi. Korxona shartnoma tuzmoqchi bo‘ladi, demak, buning uchun esa boshqalar narxiga qaraganda past bo‘lgan narxni so‘rashi kerak. Biroq bu narx tannarxdan past bo‘lmasligi lozim, aks holda korxona o‘ziga zarar qilgan bo‘ladi. Bu usul ehtimolli baholashni qo‘llaydi va hisob-kitoblarning quyidagi ketma-ketligini nazarda tutadi:
− shartnomaning bajarilishi bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar hisobkitobi;
− potensial raqobatchilar tomonidan qo‘llaniladigan savdo taktikasi tahlili;
− korxona taklif qiladigan narx raqobatchilar so‘raydigan narxdan past bo‘lishining ehtimolini aniqlash;
− korxonaga maksimal foyda olib kelishi kutilayotgan narx miqdorini aniqlash;
− tender savdolarini tashkil qilish mexanizmi.
Narxlarni shakllantirishning asosiy metodlari narx siyosati «magiya uchburchagi»ning biror bir unsuriga urg‘u berilishi bilan farqlanadi: korxona xarajatlari, iste’molchilar baholari va raqobatchilar baholari.
Xarajatli metodi (ustamalar metodi). Bu narx shakllanishining keng tarqalgan metodi bo‘lib, unga ko‘ra ushbu mahsulotning doimiy yoki o‘zgaruvchan xarajatlariga ushbu tarmoq foyda normasi uchun oddiy holda mos keladigan ustamalar qo‘yiladi. Masalan, tarmoq bo‘yicha qurilish firmalari ko‘pincha o‘z ishlarini loyiha qiymatiga o‘rtacha foydani qo‘shib baholaydilar. Bu metodning ommalashgani turlicha izohlanadi. Birinchidan, firma o‘z tovariga talabga nisbatan unga qilingan o‘z xarajatlarini yaxshi biladi. Bu ularni narxni shakllantirishda xarajatlar kalkulyatsiyasiga tayanish va haqiqatda ko‘rilgan zararni to‘liq qoplashga undaydi. Ikkinchidan, agar tarmoqning barcha ishlab chiqaruvchilari narxni shakllantirishning ushbu metodini qo‘llashsa, ularning narxi deyarli bir xil bo‘ladi. Ular orasidagi narxga oid bu kurash narx to‘g‘ridan to‘g‘ri talab bilan belgilanadigan tarmoqlar bilan solishtirilganda minimalligini bildiradi. Uchinchidan, ko‘pgina sotuvchi va iste’molchilar ustamalar metodi eng tuzatilgan, halol, chunki ikki tomon manfaatlariga amal qiladi va bir tomonning ikkinchi tomon hisobiga boylik orttirishiga yo‘l qo‘ymaydi, degan fikrni mahkam ushlab oladilar. Bunday narxni belgilashda (uni «harakatli narx» yoki «ustama bilan» deb atashga o‘rganilgan) talab darajasi hisobga olinmaydi va raqobatchilar narxining ta’siri e’tiborsiz qoldiriladi.
Narxni iste’molchiga yo‘naltirish metodi narxlarni iste’molchilarning tovarni qabul qilishlaridan kelib chiqib belgilashni ko‘zda tutadi. Potensial iste’molchilar tomonidan tovarning qabul qilinishi (idrok etilishi)ni o‘rganish uchun marketing tadqiqotlari zarur, shu bilan birga iste’molchining firma takliflariga kutilgan munosabatlarini ham shakllantirish lozim. Buning uchun tovarning maqsadli bozorga nisbatan munosabatlari, samarali namoyish etilishi, reklama qilish usullari bo‘yicha konsepsiyalar ishlab chiqish talab etiladi. Istalgan mahsulotni ishlab chiqarishga qo‘yish avval rejalashtirilgan narxni hisobga olgan holda va tovarning farqlanuvchi sifat xususiyatlarini ham qo‘shib, ishlab chiqarish hajmi hisob-kitobini bajarishni talab qiladi. Bunday yangi mahsulotlarning bahosi odatda, raqobatchilar narxidan yuqori bo‘ladi, shuning uchun sotuvchilar xaridorlarniular servisning yuqori darajasi, kafolatning davomli muddati, ushbu taklifning ishonchliligi va boshqa aniq ustuvorliklari uchun qo‘shimcha haq to‘layotganliklarini dalillar bilan ishontirishga shay turishlari kerak.
Narxning past darajasini mo‘ljallovchi xaridorlar uchun tovar ishlab chiqaradigan firmalar iste’molchi ongida asosiy ustuvorligi nisbatan arzon va sifatli bo‘lgan tovar obrazini shakllantirishlari kerak.
Narxni raqobatga yo‘naltirish metodi raqobatchilar narxlarini kuzatib borishni talab etadi, o‘z xarajatlari va talabning hisobi bo‘ysunuvchi rolini o‘ynaydi. Narxning yetakchisi sifatida raqobatchi yetakchining narxi yoki o‘rtacha tarmoqli so‘raladigan narxning yuzaga kelgan darajasi ko‘rib chiqiladi. Narx yuqori, past yoki firma xaridorga uning takliflarini boshqa raqobatbardoshlikni tashkil etuvchilar sifati, foydali xossasi, servisi, kafolati va boshqalarga ko‘ra ustuvorligi sifatida raqobatchi tovar narxi darajasida bo‘lishi mumkin.
Yuqorida aytilganlardan ko‘rinadiki, narx belgilash metodining har biri alohida bozorning, boshqa ijtimoiy-iqtisodiy yo‘nalishlardan ajralgan holda yuz beradi. Optimal narx odatda, sotuvchi, xaridor va raqobatchilar manfaatlarini tenglashtirmog‘i zarur. Tovarni sotish narxini narx siyosatining “sehrli uchburchagi” doirasida belgilash marketingga oid yondashuv hisoblanadi.
Xalqaro savdoda narxni belgilash murakkab, chunki narx noturg‘un kattalikdir. Unga jahon iqtisodiyoti egallab turgan sikli, bozor konyunkturasi, raqobatchilar, vositachilar va xaridorlar, valutalar kursining o‘zgarishi ta’sir qilib turadi. Xalqaro savdoda bahoning turli ko‘rinishlaridan foydalaniladi. Bu baholarni ifodalashda maxsus so‘zlardan foydalaniladi, ularni qo‘shib aytish zarur.Firma ichida tovar siyosati o‘tkazilganda firmaning umumiy natijalarini muvofiqlashtirish nuqtayi nazaridan baho belgilanishi kerak.
Ikkita maqsadga intilish zarur:
baho yetarlicha yuqori bo‘lishi kerak, ya’ni ishlab chiqarish bo‘limini quvvatlash, bunda tovar ichki bozorda ham yaxshi sotilishi ko‘zda tutiladi;
baho yetarlicha past bo‘lishi kerak, ya’ni tashqi savdo tarmog‘i chet el bozorlarida raqobatdosh bo‘lishi uchun.Chet eldagi filiallar uchun transfert baho ancha murakkab, chunki soliq qonunlari, valuta kurslari, mahalliy qoidalar, bojxona tariflari va firmaning filial faoliyatida ishtirok etish darajasini hisobga olishni talab qiladi.Agar soliq solish miqdori ikkala mamlakatda har xil bo‘lsa, qaysi mamlakatda sotish foydali ekanligi masalasi ko‘ndalang turadi.Umumiy holda firma soliq miqdori past bo‘lgan mamlakatda past transfert bahosi belgilashdan manfaatdor, lekin bu o‘z mamlakatining soliq xizmati tomonidan qarshilikka sabab bo‘ladi. Ikkinchi tomondan esa eksportyor mamlakat bojxona xizmati past baholarni asos sifatida qabul qila olmaydi, chunki u kam foyda berish bilan birga, mamlakatdagi mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish sifatiga ham ta’sir qiladi.Firmaning filial faoliyatida qatnashishi shu tomondan muhimki, qo‘shma korxona yoki litsenziya haqida gap ketsa, eksport qiluvchi uni yuqori transfert bahoda sotadi, foydani esa hamkori bilan bo‘lishmaydi.Agar firma filialiga to‘liq egalik qilsa, past narx belgilashga harakat qiladi.Turli davlatlarda huquq formalari va soliq qonunchiligining har xilligi hisobga olinsa, xalqaro saviyada standart strategiya ishlab chiqish qiyinligini baholash qiyin emas.Eksport xarajatlari tashqi bozorda belgilanadigan bahoning ancha qismini o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham tashqi bozorda belgilanadigan baho bilan xalqaro transfert baho eksport xarajatlarini hisobga olgan holda solishtirilishi kerak.Eksport xarajatlari, ya’ni tovarni quruqlik, dengiz yoki havo yo‘llari transportida tashish, yuklash-tushirish, bojxona, port kabilar yig‘imlari, sug‘urta, eksport-import bojlari eksport qilinayotgan tovar narxini sezilarli ko‘tarib, uning raqobatbardoshligini pasaytirishi mumkin. Shuning uchun bu xarajatlarni aniq baholashni, javobgar shaxs kim bo‘lishini aniq tasavvur qilishni talab qiladi.
Narx belgilashda chet eldagi narx ichki narxdan kam bo‘lmasligiga e’tibor berish kerak, chunki importer mamlakat firmani dempingda ayblashi mumkin.Endi tovarning jahon bahosiga kelsak, u mana shu tovarni jahon bozorida sotiladigan o‘rta bahosidir.Jahon bahosi quyidagi asosiy alomatlari bilan ifodalanadi: katta tovar bozorlari talablariga mos keladigan yirik eksport va import kelishuvlarida qo‘llaniladigan baho, muhim bozorlardagi muntazam amalga oshiriladigan bitimlarda qo‘llaniladigan baho, to‘lov erkin konvertirlangan valutada olib boriladigan kelishuvlarda qo‘llaniladigan baho.
Ommaviy tovarlar uchun jahon bahosi sifatida xalqaro savdoning asosiy markazlari birjasi hamda auksiondagi baho qabul qilinishi mumkin. Sotuvchilar uchun ham, xaridorlar uchun ham jahon baholari haqida ma’lumotga ega bo‘lish muhim ahamiyatga ega.Jahon bozoridan baholar haqida ma’lumot saqlanadigan manbalarni quyidagicha guruhlash mumkin.Hisob-kitob erkin konvertirlangan valutada olib boriladigan oddiy bitimlardagi baholar haqida olinadigan ma’lumotlar, xalqaro tovar birjalarida e’lon qilinadigan xomashyolar uchun kotirovkalar.Jurnallarda muntazam chop etiladigan baholar haqida ma’lumotlar, xalqaro uyushmalar, biznesmenlar, yirik agentliklar, maxsus tashkilotlarning davriy nashrlarida e’lon qilinadigan ma’lumotlar.
Importyorlarning chet ellik mahsulot yetkazib beruvchilari bilan import shartnomalari haqida ma’lumotlar.Eksportyorlarning tashqi bozorda ma’lum tovarni sotishidagi baholar haqida ma’lumotlar.Preyskurantlar, firma kataloglari va shunga o‘xshash manbalardagi ma’lumotlar.Ko‘pincha bojxona statistikasi orqali ham baholar haqida ma’lumotlar olish mumkin. Har bir tashqi faoliyat bilan shug‘ullanuvchi firma doimiy ravishda jahon bahosi haqida ma’lumotlarni o‘rganishi zarur. Bu ishlar bilan narx bo‘yicha xizmatchilargina emas, balki bevosita eksport-import operatsiyalari bilan shug‘ullanadigan tezkor guruh ham shug‘ullanishi mumkin.Xalqaro bozorda baho siyosati strategiyasini tanlashda quyidagilarga e’tibor berish kerak: eksport xarajatlari, xalqaro talab, raqiblar narxi, narx belgilashdan ko‘zlangan maqsadlar, narxlarni boshqarish bo‘yicha davlat tadbirlari va boshqalar.
|
| |
