Teng va tengsiz kattalikdagi oraliqlarni aniqlash standartlari

x_min + 0.1(x_max - x_min); x_min + 0.2(x_max - x_min); ..... ; x_max .

Obyektiv sharoit ta’siri ostida to‘plam tuzilishi notekis ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda variatsion qatorlar tengsiz kattalikli oraliqlardan iborat bo‘lishi kerak. Adabiyotda tengsiz kattalikli oraliqlarni belgilash uchun bir necha standartlar taklif etilgan. Masalan, ularni: 1) detsillar asosida aniqlash: x_min ; d₁; d₂; ... ; x_max jami d₁₀; bu yerda d₁, d₂, ... d₁₀ - detsillar;

geometrik progressiya bo‘yicha: a; 3a; 7a; 15a; 31a; 63a.

Tengsiz kattalikli oraliqlardan tuzilgan variatsion qatorlarda oraliqlar kengligi har xil miqdoriy qiymatlarga ega bo‘lib, to‘plam birliklari bilan to‘lish darajasi ham turlichadir: odatda torroq oraliqlarda ular g‘ujroq, kengroqlarida esa siyrakroq darajada bo‘ladi.

Bunday qatorlar uchun oraliqlarning zichlik darajasi variantalarni ta’riflovchi muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich taqsimot zichligi deb ataladi va har bir oraliqqa tegishli variantlar sonini oraliq kengligiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi, ya’ni
n_j = f_j / i_j yoki n_j = f _j / i_j

Bu yerda:

f_j -ayrim variantlarning mutlaq soni;

f _j -variantlar nisbiy soni;

i_j -ayrim oraliqlar kengligi;

n_j - j -oraliqda taqsimot mutlaq zichligi;

n_j - j -oraliqda taqsimot nisbiy zichligi.

Misol: Sobiq Ittifoqda 1985 va 1989 yillarda jazoga hukm qilinganlar yoshi bo‘yicha quyidagicha taqsimlangan edi.

6.2-jadval

Sobiq SSSR da 1985-1989 yillarda jazoga hukm qilinganlarning yoshi bo‘yicha taqsimoti

Jazolanganlar yoshi		1985 y		1989 y		Taqsimot zichligi
(yil)						1985		1989
yil	oraliq kengligi ij	ming kishi fj	foiz fj %%	ming kishi fj	foiz fj %%	ming kishi fj / ij	% % fj / ij	kishi fj / ij	% % fj/ ij
19-17	4	110,4	8,7	89,6	13,1	27,6	2,78	22,4	3,28
18-24	7	293,3	23,1	164,2	24,0	41,9	3,30	23,5	3,43
25-29	5	257,7	20,3	149,1	21,8	57,5	4,06	29,8	4,36
30-49	20	500,2	39,4	240,1	35,1	25,0	1,97	12,0	1,76
50-yuqori	20	107,9	8,5	41,1	6,0	5,4	0,43	2,1	0,30
Jami	56	1269,5	100	684,1	100	22,7	1,79	12,2	1,79

Manba: Goskomstat SSSR. Sotsialnoe razvitie SSSR v 1989g. Statisticheskiy sbornik. M.: «Finanso‘ i Statistika», 1991, 370-b.
Tengsiz oraliqli variatsion qatorlarni grafiklar yordamida tasvirlashda va ularning umumiylashtiruvchi ko‘rsatkichlarini hisoblashda taqsimot zichligidan foydalaniladi.
6.4. Variatsion qatorlarni grafiklarda tasvirlash
Variatsion qator va uning xususiyatlarini tahlil qilishda grafik orqali tasvirlash muhim rol o‘ynaydi. Oraliqli qatorlar gistogramma (grekcha «histion» - to‘qima, «gramma» - chiziq) shaklida tasvirlanadi. Abssissa o‘qida qator oraliqlari, ordinata o‘qida tegishli masshtabda variantlar soni belgilanadi, so‘ngra abssissa o‘qidagi oraliq chegaralari uchun nuqtalardan ordinata o‘qidagi tegishli nuqtalarga perpendikulyar chiziqlar tortiladi va ular birlashtiriladi, natijada yonma-yon joylashgan ustunlar hosil bo‘ladi. 6.1- jadvaldagi ma’lumotlarga binoan ishchilarning oylik ish haqi bo‘yicha taqsimot gistogrammasi quyidagi diagrammada tasvirlangan.

6.1-grafik

Diskret variatsion qatorlar taqsimot poligoni orqali tasvirlanadi.

Diskret variatsion qatorlar taqsimot poligoni ( grekcha «poly» - ko‘p, «sonia» - burchak) orqali tasvirlanadi. Bu holda abssissa o‘qida varianta qiymatlari (butun sonlari), ordinata o‘qida esa variantlar ma’lum masshtablarda (5:7 proporsiyada) belgilanadi va ular bir-biri bilan birlashtirilgandan so‘ng poligon egri chizig‘i vujudga keladi.
1989 yil O‘zbekiston aholisi ro‘yxatiga binoan onalarning tuqqan bolalar soni bo‘yicha taqsimoti quyidagi poligon shaklida tasvirlanadi.

6.2-grafik 30 25 20 15 10 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Masshtab: 1 sm = 5%. 6.2-grafik. Ona tug‘ish soni bo‘yicha tug‘ilgan bolalar taqsimoti poligoni.

Oraliqli variatsion qator gistogrammasi ustunlarida o‘rta nuqtalarni belgilab, ularni egri chiziq orqali o‘zaro birlashtirish yo‘li bilan bunday qatorlar tasvirini poligon shakliga keltirish mumkin (6.1 -grafikka qarang).

Oraliqlar kattaligi turlicha bo‘lgan variatsion qatorlar ham gistogrammalar orqali tasvirlanadi, ammo bu holda ularni tuzish ma’lum xususiyatga ega.

Qator oraliqlari kengligi teng bo‘lmagan holda, gistogramma ustunlarining maydoni variantlar sonidan tashqari tegishli oraliq kengligiga ham bog‘liq va shu sababli ular variantalar bilan turli darajada to‘lalikka, zichlikka ega bo‘ladi, demak, taqqoslama bo‘lmaydi.

Shuning uchun oraliqlar kengligi teng bo‘lmagan variatsion qatorlar uchun gistogramma tuzayotganda ustunlar balandligi asosi qilib variantlar sonini emas, balki oraliqlarning zichlik ko‘rsatkichlarini olish kerak. So‘ngra gistogramma umumiy tartibda tuziladi.

Bunday variatsion qatorlar uchun gistogrammalarni quyidagi tartibda ham tuzish mumkin. Dastlab biror oraliq standart asos qilib belgilanadi. Uning variantlar soni va kengligi uchun 5:7 nisbatda masshtablar (h₀) belgilanadi. Boshqa oraliqlarga tegishli variantlar soni f_j standart oraliq kengligiga a₀ bo‘linadi (f_j / a₀). So‘ngra ular uchun tegishli oraliq kengligini hisobga olib o‘zgaruvchan masshtab quyidagi tartibda belgilanadi:

h_j = h₀ / (a_j / a₀).

h_j - boshqa oraliqlar uchun masshtab;

a_j - tegishli oraliq kengligi;

a₀- standart oraliq kengligi.

30
24
18
12
6
	14		18		25	30			50				70

Kumulyativ variatsion qatorlarni ikki usulda tuzish mumkin. Birinchi usulda jamg‘arish jarayoni kichik qiymatli birinchi oraliqdan kattalari tomon yo‘nalishda amalga oshiriladi.

6.1 - jadval ma’lumotlariga binoan, bu usulda ishchilarning oylik ish haqi bo‘yicha jamg‘arma taqsimotini tuzsak, quyidagi kumulyativ variatsion qator hosil bo‘ladi.

6.3-jadval

Oylik ish haqi bo‘yicha jamg‘arma guruhlar (ming so‘m)			Ishchilar soni
	Yuqoridan pastga tomon jami kishi	foizda %%	Pastdan yuqori tomon jami kishi	foizda %%
20,2 dan 30,2 gacha	2	4	50	100
20,2 - 40,2 gacha	7	14	48	96
20,2 - 50,2 gacha	17	34	43	86
20,2 - 60,2 gacha	33	66	33	66
20,2 - 70,2 gacha	42	84	17	34
20,2 - 80,2 gacha	48	96	8	16
20,2 - 90,2 gacha	50	100	2	4

Birinchi usulda tuzilgan kumulyativ variatsion qatorlarning grafiklarda tasviri kumulyata deb ataladi.

Ikkinchi usulda kumulyativ taqsimot qatorlari tuzilganda, jamg‘arish jarayoni katta qiymatli oraliqdan kichik qiymatli oraliq tomon yo‘nalishda amalga oshiriladi.

Ikkinchi usulda tuzilgan kumulyativ taqsimotning grafikda tasviri ogiva (og‘ma) deb ataladi.

6.4-grafikda yuqoridagi ma’lumotlar asosida ish haqi ogivasi (og‘ma) tasvirlangan.